Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
rəqabət hüququ, bu cür iqtisadi siyasi seçimlərin çox önəmli olduğu hüquq sahəsidir. Rəqabət hüququn iqtisadi ölçüsü demək olar ki, ilk dəfə 1950- cil illərdə ABġ- da meydana gəlmiĢdir 8 . Bazarda rəqabəti tənzimləyən ilk qanunvericilik, əvvəl də qeyd etdiyim kimi, 1980 – cı ildə qəbul edilən ġerman Qanunudur. ġerman Qanunun idarəedici və məhkəmələr tərəfindən necə tətbiq edilməlidir problemi uzun müddət mübahisələrə səbəb olmuĢdur. Bu mübahisələr qanunun tətbiq olunduğu ilk illərdə Ali Məhkəmə (Supreme Court) də daxil olmaqla Amerikan məhkəməsinin, ticarəti məhdudlaĢdıran hər fəaliyyəti rəqabətə əks fəaliyyət kimi qeydə alıb, radikal qərarlar almasına səbəb olmuĢdur. Bu dövrün bitməsinə kömək edən ən önəmli inkiĢaf, Çikaqo Universitetinin önəmli hüquqĢunas və iqtisadçılarının liderliyini etdiyi hüququn iqtisadi analizi yanaĢmasının meydana çıxmasıdır. Xüsusilə 1960-cı illərdən etibarən, Çikaqo məktəbinin təsiri ilə rəqabət hüququnda həm idarəçiliyin həm də məhkəmələrin yanaĢmasına təsir edən bir rəqabət siyasəti anlayıĢı inkiĢaf etmiĢdir. Bu siyasət siyasi hakimiyyətin bazara müdaxilə etməsinə,bu müdaxilənin cəmiyyətin rifahını azaltdığı səbəbiylə qarĢı çıxır. Buna görə bazar özbaĢına buraxıldığında yəni Adam Smitin "görünməz əli" bazarı tənzimlədiyində, əsir artacaq və bu təsirin ədalətli Ģəkildə paylanması da təbii olaraq təmin ediləcəkdir. Dolayısı ilə idarəçiliyin və hakimin ,sosial ədaləti təmin etmək üçün belə olsa bazara müdaxilə etməsi yersizdir. Çikaqo məktəbi 1960-cı illərdən sonra bəzi dəyiĢikliklər keçirsə də, bu iki təməl ünsür bu məktəbin rəqabət anlayıĢında həmiĢə öndə gəlmiĢdir. Bu ünsürlərin rəqabət hüququna təsir etməsi yeni Çikaqo məktəbinin nümayəndəsi olan Bork vasitəsilə gərçəkləĢmiĢdir. Daha sonra incəlikləri ilə açıqlanacağı kimi, Bork bazarın yaratdığı təsirin, rəqabət hüququnun əsas ölçü vahidi olmasının vacibliyini müdafiə etmiĢdir. Bork ilə birlikdə rəqabət hüququnda bir hədəf olaraq istehlakçı rifahi ədəbiyyatdakı yerini almaqla qalmamıĢ xüsusilə 1970-ci illərdən etibarən idarəetmə və məhkəmə qərarlarında da öz təsiriinin göstərməyə baĢlamıĢdır. Çikaqo məktəbi və
8
Əvvəllər, xüsusilə İngiltərədə rəqabət hüququ ilə bağlı məhkəmə qərarlərı, Avstiryada qanunlar və bəzi Avropa ölkələrində cinayət hüququ çərçivəsində kartellər ilə mübarizəyə dair nümunələr görmək olar. Lakin ilk dəfə rəqabət hüququnu tənzimləyən ilk qanun, ABŞ-da 1890-cı ildə qəbul olan Şerman Qanunudur.
29
rifah iqtisadiyyatı nəzəriyəsinin təklif etdiyi təsir müdafiələri istiqamətində irəliləyən bu anlayıĢ, istehlakçı rifahını bazar təsiri, yəni cəm təsir üzərindən ölçmə meylində olmuĢdur. ABġ rəqabət hüququnda istehlakçı rifahı 2000-ci illərədək təsirini davam etdirmiĢ və cəm rifahın artırılmasını hədəfləyən bir məqsəd olaraq bu sahədə önəmli yer tutmuĢdur. Ġdarə və hakim qərarlarının hamısında eyni məqsədə ağırlıq verilməmiĢ ola biləcəyi doğru olsada, bəzi önəmli qərarlar incələndikdə hakimin də qəbul etdiyi bir Ģəkildə istehlakçı rifahının,cəm təsir standardı olduğu anlaĢılır. Ġstehlakçı rifahi xüsusilə rəqabət hüququnda istifadə olunan iqtisadi ktiteriyadır. Ġqtisadiyyat elminin hüquq sahəsində istifadəsi, 1960-cı illərdən etibarən ABġ da inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Bu anlayıĢ ılk olaraq rəqabət hüququnda özünü göstərmiĢdir. Bununla bərabər, bu mövqe rəqabət hüququ və müəllif hüququ kimi iqtisadiyyatla təsir içərisində olan sahələr xaricində də təsirli olmuĢ,cəza hüququ və borclar hüququ kimi hüququn ən təməl sahələrində də öz təsirini göstərmiĢdir. Göründüyü kimi, hüququn iqtisadi analizi, terminoloji baxımdan olduqca geniĢ çərçivəyə sahibdir. Bu mövqe, ədəbiyyatda zəngin nəzəri mübahisələrə də yol açmıĢdır. Digər tərəfdən bu anlayıĢ xüsusilə ABġ rəqabət hüququ tətbiqində təsirli olmuĢ və bir çox hakim qərarında da özünü göstərmiĢdir.
30
II FƏSĠL RESPUBLĠKADA ĠNHĠSARÇILIQ FƏALĠYYƏTĠNĠN VƏ ANTĠĠNHĠSAR TƏNZĠMLƏNMƏSĠNĠN MÜASĠR VƏZĠYYƏTĠ 2.1 Azərbaycanda və xarici dövlətlərdə inhisarçılıq fəaliyyətinin müasir vəziyyəti Ümumiyyətlə, iri istehsalı, yaxud istehsal və kapitalın təmərküzləĢməsinin birmənalı Ģəkildə ―sosial-iqtisadi bəla‖ hesab edilməsi metodoloji, həmçinin praktiki yönümdən yanlıĢlıqdır. Belə ki, idarəetmə və təĢkilati xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq hər cür iqtisadi sistemin inkiĢaf baxımından əsas hərəkətverici qüvvəsi iri istehsal subyektləridir. Bu aspektdən əvvəlki dövrlə müqayisədə dəyiĢən isə, əsasən və baĢlıca olaraq müəyyənləĢdirilməsi və idarəetmə sferasında real məzmun daĢıyan demokratik qaydaların tətbiqi ilə əlaqədar məzmun yerləĢməsidir. Azərbaycan gerçəkliyi fonunda yuxarıda əks etdirdiyimiz proses özünün bir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilir. Belə ki, məlum olduğu kimi, təsərrüfat subyektinin iriləĢməsi prosesi çoxlu sayda amillərin birbaĢa təsiri altındadır. TəmərküzləĢmə prosesi (keçid iqtisadiyyatı Ģəraitində) hər Ģeydən əvvəl maliyyə kapitalının bərpasını tələb edir. Bu istiqamətdə qlobal inkiĢaf təmayülü ondan ibarətdir ki, maliyyə kapitalının artımı əvvəlki, yəni sənaye inqilabı dövrünə uyğun Ģəkildə həyata keçirilmir.Yəni, maliyyə resurslarının təsərrüfat subyektləri çərçivəsində cəmlənməsi qeyd edilən spesifikliyin təsiri ucbatından onların effektiv istifadəsi üçün imkan yaratmır. Eyni zamanda, real bazar prosesinə müvafiq olaraq birləĢmə və qovuĢmaların yoxluğu, daha çox subyektiv xarakterli struktur dəyiĢikliklərinə yol verilməsi təmərküzləĢmənin doğurduğu miqyas effektindən (maliyyə resurslarından effektiv istifadə yönümündə) səmərəli surətdə yararlanmanı bəri baĢdan mümkünsüz edir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, maliyyə kapitalının formalaĢdırılmasında holdinqlər, investisiya, maliyyə-sənaye qrupları mühüm rol oynayırlar. Azərbaycan Ģəraitində isə sözügedən təĢkilati formalar epizodik xarakter daĢımaqla, hələ də sosial proses səviyyəsinə çıxmamıĢlar. Göründüyü kimi, keçid dövrü Ģəraitində istehsal və kapitalın təmərküzləĢməsi daha çox subyektiv amillərin təsirinə məruz qalmaqla baĢlıca olaraq inhisar yaradan proses kimi çıxıĢ edir. Eyni Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|