Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
sahənin müəssisələri arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin kommersiya müstəqilliyini inkar edir, baĢqa sözlə iĢtirakçı müəssisələrin istehsal etmiĢ olduqları məhsulların satıĢı və həmin müəssisələrə xammalın alınması ilə məĢğul olur. Eyni zamanda, iĢtirakçı müəssisələrin istehsal və hüquqi müstəqilliyi kommersiya müstəqilliyinin əksinə olaraq qalmaqda davam edir. Üzvlərinin kommersiya fəliyyətini həyata keçirən sindikat öz iĢini vahid orqan – satıĢ kontoru vasitəsilə görür. SatıĢ kontorunun əsas vəzifəsi iĢtirakçı müəssisələr tərəfindən istehsal edilmiĢ bütün yekcins məhsulu toplamaq və onu müəyyənləĢdirilmiĢ inhisar qiyməti üzrə satmaqdan ibarətdir. Bunula yanaĢı satıĢ kontoru verilən sifariĢlərin yığılması, sonra isə onların müəyyənləĢdirilmiĢ kvotalara uyğun olaraq iĢtirakçılar arasında bölüĢdürülməsini də həyata keçirə bilər. Beləliklə ticarət əməliyyatlarının təmərküzləĢməsi sindikat üzvlərinə aĢağı qiymətlərlə xammal almaq, yüksək qiymətlərlə məhsul satmaq, eləcə də, bazarda qiymətləri diktə etmək və əmtəə dempinqi həyata keçirmək imkanını verir. Sindikatlar adətən səhmdar cəmiyyətlər Ģəklində əmələ gəlir. Onun üzvləri arasında ayrı-ayrı müəssisələrlə yanaĢı nəhəng trestlər və konsernlər də ola bilər. Sindikat üzvləri tərəfindən istehsal olunmuĢ məhsul sindikatın mülkiyyəti olur. Ən çox XX əsrin əvvələrində Rusiya, Almaniya və Fransada yayılmıĢdır. Daha sonra isə sindikatlar bir sahəvi inhisarçı ittifaq kimi əhəmiyyətini itirmiĢ və öz mövqelərini daha mürəkkəb və çevik formalara vermiĢdir. Rusiyada artıq XX əsrin əvvəllərində sindikatlar geniĢ yayılmıĢdır. Rusiyanın metallurgiya sənayesinin bütün məhsulunun 4/ 5 – nü inhisarlaĢdıran ― Prodamet‖ sindikatı 30 metallurgiya zavodunu birləĢdirmiĢdir. ― Mis‖ sindikatı mis məhsulları satıĢının 90%- nə sərəncam verirdi. 1909- cu ilin əvvəlində Rusiyada sənayenin 45 sahəsində fəaliyyət göstərən 140 inhisar birliyi mövcud idi. Trest – bir və ya bir neçə sahənin müəssisələrini özündə birləĢdirən inhisarçı ittifaq forması.Yuxarıdakı formalardan fərqli olaraq trestin üzvü olmuĢ hər bir təsərrüfat subyekti özünün həm kommersiya, həm də istehsal müstəqilliyini itirir. Sindikata nisbətən yüksək inhisar formasıdır. Burada istehsal vasitələri üzərində bura 17
daxil olan sahibkarlar qrupunun birgə mülkiyyəti yaradılır. Trestdə müəssisənin sahibləri istehsal vasitələri, texnologiya, patentlər və s. üzərində öz mülkiyətini birliyə verir. Müəssisə sahibləri qoyduğu kapitalın miqdarına görə trestin səhmlərini alır və bununla da trestin idarə edilməsi və onun mənfəətindən pay götürmək hüququnu əldə etmiĢ olur. Sindikatdan fərqli olaraq trestdə yekcins məhsullar buraxan müəssisələrin birləĢdirilməsi çəcburi deyildir. Trestin əsas təĢkilati-hüquqi forması sindikatda olduğu kimi səhmdar cəmiyyətdir.Trestin baĢında idarə heyəti durur. O, iĢtirakçı müssisələrin maliyyə istehsal və ticarət fəalyyətinə mərkəzləĢdirilmiĢ qaydada nəzarət edir. Eyni zamanda ittifaqa yeni üzvlərin qəbul edilməsi və ya iĢtirakçılardan kimin xaric edilməsi məsələləri də bu orqan tərəfindən həll edilir. Trestin hər bir iĢtirakçısı təqdim etdiyi kapitalın payına uyğun olaraq müəyyən miqdarda səhm paketi almaq, idarəetmədə iĢtirak və gəlirin müəyyən hissəsinə yiyələnmək hüququnu qazanır. Qeyd olunduğu kimi trestlər həm eyni, həm də müxtəlif sahələrin müəssisələrini birləĢdirməyə bilər. Eyni sahədə olduqda ―üfüqi‖ trestləĢmə, müxtəlif sahələrdə olduqda isə ―Ģaquli‖ trestləĢmə adlanır. ―ġaquli‖ trestləĢmə çox vaxt kombinatların meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Konsern–formal olaraq müstəqil, üzərlərində maliyyə nəzarəti qoymaq yolu ilə bir sıra müəssisələri birləĢdirən inhisardır. Burada nəzarət baĢ firmaya məxsusdur. Konsern adətən müxtəlif sənaye sahələrinin müəssisələrini, ticarət firmalarını, bankları, nəqliyyat və maliyyə kompaniyalarını birləĢdirir. Müasir dövrdə trestlərin konsernə çevrilməsi geniĢ yayılmıĢdır. 60- cı illərdə, xüsusi ilə, ABġ- da böyük surətlə konqlomeratlar meydana gəlmiĢdir. Konqlomeratlar bir- biri ilə funksional əlaqəsi olmayan müəssisələrin kompaniyalar tərəfdən udulması yolu ilə yaradılmıĢdır Maliyyə nəzarətinin bərqərar olması iri firmalar, çox vaxt konsernin baĢında duran holdinqlər tərəfindən səhmlərin alınması ilə həyata keçirilir. Konsernin tərkibinə sənaye müəssisələrindən baĢqa, ticarət və nəqliyyat müəssisələri, banklar və digər maliyyə idarələri də daxil olur. Bununla da, konsrenlər bank və sənaye kapitalının birləĢməsini əyani surətdə əks etdirirlər.
18
Konserndə dominant mövqe tutan müəssisənin xarakterindən asılı olaraq konsernləri sənaye, ticarət, bank və s. növlərə bölürlər. Ancaq bu cür bölgü Ģərti səciyyə daĢıyır. ġaquli inteqrasiya prinsipi üzrə qurulmuĢ konsernlər də vardır. Qapalı texnoloji zəncir formasında olan bu bank xammalın mərhələləri əhatə etməklə istehsal etmiĢ olduğu hazır məhsulların buraxılmasına kimi bütün texnoloji mərhələləri əhatə etməklə istehsal etmiĢ olduğu hazır məhsulları Ģəxsi satıĢ, nəqliyyat və ticarət Ģəbəkəsi vaitəsilə istehlakçıya çatdırır. Ancaq sırf Ģaquli inteqrasiya prinsipinə uyğun meydana gəlmiĢ konsernlərin diversifikasiya olmuĢ konsernlərə nisbətən bazarda xüsusi çəkisi çox deyil. Diversifikasiya olmuĢ konsernləri həm də Konqlomerat adlandırırlar.Tipik müasir konsernlər, öz növbəsində, istehsalın Ģaquli inteqrasiyası ilə diversifikasiya olmuĢ istehsalın hər ikisini özündə birləĢdirir. Bu o deməkdir ki, onlar eyni zamanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində tam texnoloji dövriyyəyə məxsus olurlar. Konsernə ümumi rəhbərliyi adətən idarə heyəti həyata keçirir. Onun tərkibinə iri səhm paketinə malik olan sahibkarlar daxil olur. Müasir Ģəraitdə konsernlər daha da intensiv xarici bazara çıxır və beynəlxalq inhisarlara çevrilir. Konsersium –
son zaman inhisarın daha geniĢ yayılmıĢ bir formasıdır. Bu forma bir ayda olaraq irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün yaradılır. O, maliyyə, ticarət, texniki və ya baĢqa səbəblər üzündən bir neçə iĢtirakçıların qüvvəsini birləĢdirməyi tələb edir. Konsersium iĢtirakçıları həm Ģəxsi, həm də dövlət təĢkilatları və dövlətlər ola bilər. Konsersium iĢtirakçıları tam müstəqillik saxlayır. Birgə seçilmiĢ rəhbərliyə tabe olurlar. Bu konsersiumların yaradılmasıda xarici ölkələrin neft maqnatları da iĢtirak edir. Hər hansı bir irimiqyaslı layihənin birgə realizəsi haqqında müstəqil iĢtirakçıların müvəqqəti saziĢi. Ticarət sahəsində aradılan konsorsiumlar sifariĢlər uğrunda mübarizə məqsədi ilə yaradılır. Maliyyə konsorsiumlarının iĢtirakçıları isə, öz nöxbəsində, çox vaxt istiqrazların yerləĢdirilməsi və digər bu kimi əməliyyatların həyata keçirilməsi ilə məĢğul olan banklardır. Bundan əlavə sənayə, tədqiqat və s. konsorsiumlar olur. Sənaye konsorsiumları sənaye layihələrinin – müəssisələrin tikilməsini, neft-qaz kəmərlərinin Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|