Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
çəkilməsini, faydalı qazıntıların mənimsənilməsini həyata keçirir. Hal hazırda Azərbaycanda bağlanmıĢ neft müqavilələri əsasında neftin hasili və nəqli ilə bağlı Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti və ġimali AbĢeron Əməlyyat Ģirkəti yaradılmıĢdır.
Sindikat-yekcins əmtəələr istehsal edən müəssisələrin elə birliyidir ki, burada istehsal vasitələri sindikat iĢtirakçılarının öz mülkiyyətində qalır, istehsal olunmuĢ məhsul isə sindikatın mülkiyyəti olur və yaradılmıĢ xüsusi idarə tərəfindən reallaĢdırılır. Karteldən fərqli olaraq sindikat ayrı- ayrı müəssisələrin bilavasitə bazarla əlaqəsini kəsir. Sindikat həmiĢə yekcins əmtəələrin kütləvi istehsal olunduğu sahələrdə yaradılır .
Ġqtisadiyyatda inhisarçılğı əhatəliyi baxımından aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:
2. Təbii inhisarçılıq: Ġstehasl miqyasının artıtılmasının böyük həcmdə qənaətə sahib olduğu hallarda mümkündür. Təbii inhisarçılıq təsərrüfat subyektləri arasında rəqabətin mümkün olmadığı sahələrdə də yaranır.Təbii inhisara ən parlaq nümunələr yaĢayıĢ məntəqələrinin su, elektrik enerjisi, təbii qaz, telefon xidməti ilə təmin edilməsidir. ġəhərin əhalisinin su ilə təmin etmək üçün müəssisə onun əhatə etdiyi bütün binaları birləĢdirən su kəməri Ģəbəkəsini tikməlidir. Əgər bu xidmətin göstərilməsində rəqbət aparan iki və ya daha artıq müəssisə iĢtirak etsəydi, onda onların hər birisi ayrılıqda öz kəmərinin çəkilməsində daimi xərc çəkməlidir. Su təminatının xərcləri o vaxt minimal olur ki, bütün su bazarına ancaq bir müəssisə xidmət etsin. Lakin müasir Ģəraitdə ETT inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq sahədə bir firmanın mövcudluğu ilə bağlı olan xərclərə qənaət kriterisi müəyyən təshihlərə məruz qalır.Təbii inhisarçılığın baĢqa bir predmeti kimi rəqabət mübarizəsinin obyekti ola bilməyən və müstəsna xüsusiyyətlərə malik əmtəələr çıxıĢ edir. 3. Texnoloji inhisarçılıq: Ġnhisarın obyekti bu və ya digər məhsulun hazırlanması üsulu olduğu halda yaranan inhisarçılıq texnoloji inhisarçılıqdir. Texnoloji inhisarçı kimi ETT- nin müəyyən istiqamətində liderliyi ələ keçırmiĢ müəssisələr çıxıĢ edir. Ġnhisarçılığın bu forması müvəqqəti xarakter daĢıyır.
20
4. Ġstehlakçı inhisarçılığı və ya monopsoniya: Bu halda bazarda bir alıcı çoxlu sayda satıcı olur. 5. TəĢkilati inhisarçılıq: Ġnhisarçılığın bu forması istehlakçı birliklərinin formalaĢdırılması yolu ilə meydana gəlir. Ġstehlakçıların müxtəlif sahə, sahələrarası və yaxud da regional təĢkilat strukturlarını yaratmaqla, inhisarçı meyllərini miqyaslarını əhəmiyyətli dərəcədə geniĢləndirmək mümkün olur. Bu isə bütövlükdə iqtisadiyyatın inhisarlaĢma dərəcəsinin artmasına, texniki texnoloji tərəqqinin sahə və ölkə miqyasında ləngiməsinə səbəb olur. 6. Ġdarəetmə inhisarçılığı: Ġnhisarçılığın bu forması inzibati amirlik sisteminin xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir. Burada inhisarçı kimi dövlət çıxıĢ edir. Dövlət bütövlükdə sosialist təsərrüfat mexanizmi vasitəsilə iqtisadiyyatı idarə etməklə həm müəssisələrin müstəqilliyini məhdudlaĢdırır və məsuliyyətlərini olduqca azaldır. 7. Ġdxal inhisarçılığı: Son dövrdə Respublikamızda geniĢ yayılmıĢdır. Bu inhisarçılıq xarici ölkələrdən Respublikamıza daxil olan müxtəlif məhsulların ayrı- ayrı adamlar tərəfindən ələ keçirilərək öz nəzarətləri altında dəyərindən qat- qat yüksək qiymətə satılması yolu ilə yaradılır. Ġnhisarçılıq çox hallarda məhsulun keyfiyyətinin aĢağı düĢməsinə və qiymətlərin sürətlə artmasına səbəb olur. Belə vəziyyət bazar iqtisadiyyatı Ģəraitndə istehlakçılara mənfi təsir göstərir. Ġnhisarın sosial- iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımdan daha qabarıq Ģəkildə özünü göstərir. Ġnhisar fəaliyyətini tənzimləyən ilk hüquqi aktlar hələ XIX əsrin ortalarında ABġ- da qəbul edilmiĢdir. Sonralar bir sıra ölkələrdə,o cümlədən, Azərbaycanda da bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar qəbul edilmiĢdir. Ilk belə qanun 1890-ci ildə ABġ-da qəbul olunmus ġerman Qanunudur. Bu Qanun dünya səviyyəsində ilk rəqabət hüququnu tənzimləyən Qanun kimi qəbul edilir. Bu qanunla ticarətin gizli inhisarlaĢması, bu və ya digər sahədə təkbaĢına nəzarətin əldə edilməsi, qiymətlər haqqında razılaĢma qadağan edilir. Bu qanunda trest firmasında birləĢmə, ticarətdə inhisarlaĢma aparma uğrunda gizli saziĢlər qadağan olunur. Qanunda göstərilir ki, inhisarlaĢdırmağa cəhd göstərən hər bir Ģəxs hüququ pozmuĢ hesab olunur və 50 min dollara qədər cərimə və ya bir il 21
müddətinədək azadlıqdan məhrum edilə bilər. Ġkinci belə qanun isə 1914-cü ildə qəbul olunmuĢ Kleytonun qanunuidi. Bu qanunda saziĢ sferasında məhdud iĢgüzar praktikanı, qiymət diskriminasiyasını, uyğunlaĢmanı müəyyən edən maddələr öz əksini tapırdı. Antiinhisar fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu inhisarçılıq fəaliyyətinin qarĢısının alınmasının, məhdudlaĢdırılmasının və aradan qaldırılmasının təĢkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Ġnhisarçılıq fəaliyyətinin qarĢısının alınması aĢağıdakı hərəkətləri özündə əks etdirir: 1. Bazarda hökmran mövqe tutan və rəqabəti məhdudlaĢdıran yeni təsərrüfat subyektlərinin yaradılmasının məhdudlaĢdırılmasına tədbirləri; 2. Ġcra idarəetmə orqanlarının və təsərrüfat subyektlərinin birgə fəaliyyəti haqqında saziĢlər nəticəsində təsərrüfat subyektlərinin müstəqilliyinin məhdudlaĢdırılmasına və iĢtirakçıların mənafelərinin pozulmasına yönəldilən fəaliyyətin qarĢısının alınması. 3. Ġnhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının qiymətkəri üzərində dövlət nəzarəti qoymaqla onların bazardakı paylarına uyğun mütərəqqi vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsi, təbii inhisarların öz mövqelərindən sui istifadə hallarında aksiz vergilərinin ĢərtləĢdirilmiĢ dərəcələrin tətbiq edilməsi, kredit veriləsi Ģərtlərinin Ģərtləndiriləməsi və s. ilə inhisarçıların fəaliyyətinin məhdudlaĢdırılmasından ibarətdir. Antiinhisar fəaliyyətinin üçüncü istiqamətində inhisarçılar tərəfindən rəqabətin sıxıĢdırıldığı hallarda imkan daxilində səlahiyyətli orqanlar tərəfindən inhisarçı müəssisələrin bölüĢdürülməsi haqqında qərarlar qəbul etməklə inhisarçılıq fəaliyyətinin aradan qaldırılmasının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. 1.2 Hüququn iqtisadi analizi çərçivəsində rəqabət hüququ Hüququn iqtisadi analizi, hüquq normları və hüququ orqanlarının qiymətləndirilməsində mikro iqtisadi vasitələrdən istifadə edən fənlərarası bir yanaĢmadır. Bu analizin əsas məqsədi sosial rifahın artırılmasıdır. Bu analiz, hüququn fərqli sahələrində istifadə olunana bir yanaĢma olmaqla birlikdə, əsas olaraq Amerika BirləĢmiĢ ġtatları rəqabət hüququnda önəmli təsirə malikdir. Hüququn iqtisadi
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|