Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Economic Analysis of Law
- Rekabet Hukuku Dersleri
22
analizinin, Avropa Birliyi rəqabət hüququnda da həyata keçirilməsinə dair ədəbiyyatlarda və siyasətdə də mübahisələr aparılmaqdadır. XX əsrdə hüququn iqtisad elmi ilə birlikdə inkiĢaf etdiyi, rəqabət hüququ , ticarət hüququ, mülkiyyət hüququ kimi bir çox sahə inkiĢaf etmiĢdir. Bu sahələr, fənlərarası olaraq adlandıra biləcəyimiz, fərqli elm sahələrinin birliktə həyata keçirilməsini tələb edən sahələrdir. Bu sahələr, dovrümüzdə ―hüquq və iqtisadiyyat‖ adı altında nəzərdən keçirilir. Hüququn iqtisadi analizi isə, hüquq və iqtisadiyyatın bünövrəsi üzərində dayanan, yeni hüquq sahələri və fənlərarsı arĢdırmalardan fərqli bir yanaĢmadır. Bu yanaĢma, ən çox hüquq ve iqtisadiyyat adı altında araĢdırdığımız hüquq qollarında təsirli olmaqla yanaĢı, hüququn bütün sahələrində tətbiq edilə biləcək bir yanaĢmadır və ve yeni bir üsul yaratma iddiasındadır. Hüququn iqtisadi analizi, esas olaraq mikro iqtisadiyyatın vasitələrinin, hüquq normaları ve orqanlarının analizində istifadə olunmaqdadır. Bu çərçivədə, mikroiqtisadiyyatda bir meyar olaraq istifadə olunan iqtisadi fəaliyyət, hüquq analizində də istifadə olunur. Bu yanaĢma ilk dəfə olaraq 1960-cı illərdə ABġ-da bəzi iqtisadi məktəblərin təsiri ilə meydana gəlmiĢ və bazarın tənzimlənməsini nəzərdə tutan rəqabət hüququnda cox təsirli olmuĢdur 5 . Rəqabət hüququnun iqtisadiyyat və hüququn demək olarki bərabər dərəcədə istifadə olunduğu qarıĢıq hüquq sahəsi olması səbəbi ilə, bu yanaĢmanın ən çox və təsiri hiss olunacaq dərəcədə özünü biruzə verdiyi hüquq qolu olması təbiidir. ―Faydalılıq fəlsəfəsi‖ axınının ən önəmli nəzəriyyəçilərində
olan Benthamın hüququn iqtisadi normalarının formalaĢdirilması və dəyərləndirilməsində meyar olaraq, bu qaydaların yaradacağı nəticələrin diqqətə alınmalı olduğunu qeyd etmiĢdir. Bu anlayıĢa görə, cəzanın hədəfi və funksiyası
insanları cinayət törətməkdən yayındırmaqdadır. Dolayısı ilə hüququ normaları formalaĢdırılarkən, meyar olaraq, cəzaların nə dərəcədə yayındıra bilmək qabiliyyətinin olması əsasa alınmalıdır. Benthamin etik fəlsəfəsində önəmli bir hissə olan
― məqsəd‖
və ―nəticə‖ dilemmasını hüquq
5 POSNER, Richard, Economic Analysis of Law, 8. tiraj, Kluwer, Law, New York, 2011 23
səbəblər üzərindən dəyərləndirilən bir teori inkiĢaf etmiĢdir. Qısa Ģəkildə qeyd edə bilərik ki, bu teorinin məqsədi, yayındırıcı cəzalara müraciət edərək, insanların cinayət törətməsinin qarĢısını almaq və beləliklədə hüquq normalarından əldə edilə biləcək faydanı ən üst səviyyəyə çıxarmaqdır 6 . Benthamdan sonra, hüquq normalarının, bu qaydalardan yaranan nəticələrı nəzərə alaraq araĢdırılmalı olduğunu qeyd edən bir yanaĢma, ilk olaraq 1960-cı illərdə ABġ-da meydana çıxmıĢdır. Bu yanaĢmanın meydana çıxması, Direktor, Çika Koasa və Riçard Posner adı ilə bağlıdı. Xüsusi ilə Koasa ve Posner, hüququn iqtisadi analizi çərçivəsində cox yönlü ve cox funksiyalı bir nəzəriyyənin əsasını qoymuĢlar.Lakin dünya ədəbiyyatlarında bir qeyd diqqət çəkməkdədir ki, buda məhz hüquq və iqtisadiyyat ilə hüququn iqtisadi analizinin birbirindən fərqli olmasıdır. Hüquq və iqtisadiyyat hüquq normalarının birbaĢa bazara təsir etdiyi sahələrin nəzərdən keçirildiyi bir elmdir. Çikaqo iqtisadi məktəbinin öncülərindən olan Direktor ve Koasa, hüquq qaydalarının və bu qaydaların tətbiq edilməsinin bazara nə Ģəkildə təsir edəcəyini ortaya qoyan təhlillərində bu yanaĢmani inkiĢaf etdirmiĢlər. Lakin Beker, bu alimlərdən daha fərqli bir yanaĢmaya sahib idi. O, iqtisadiyyatin təkcə bəlli bir sahələrdə deyil, hər sahədə metodolojik olaraq istifadə edilə biləcəyi iddiasında idi. Bekerin bu yanaĢmasını inkiĢaf etdirən Posner, iqtisadiyyat nəzəriyyəsinə, hüququn sadəcə bazari maraqlandıran sahələrində deyil, eyni zamanda hər sahədə tətbiq edilə biləcəyini qeyd etmiĢdir. Bu anlayıĢın təsiri yalnız mülkiyyət hüququnda deyil, hətta cinayət hüququnda da ozunu göstərməkdədir. Posnerin yaratdiği bu yanaĢma hüququn iqtisadi təhlilidir. Hüququn iqtisadi təhlilində hüquq qaydaları iki növ təhlilə əsaslanır: Təsviri təhlil və normativ təhlil. Təsviri təhlil, Bethamın inkiĢaf etdirdiyi hüquq fəlsəfəsi ilə oxĢar xüsusiyyətlərə malikdir.Və bu təhlil vasitəsi ilə hüquq normalarının təsirləri qiymətləndirilir. Təsviri təhlildə, hüquq normalarının təsir ölçülərkən, fərdlərin hər vəziyyətdə ―rasional‖ davrandığı və öz faydalarını ən üst səviyyəyə qaldıracaq seçimlər etdiyi zənn edilir. Dolayısı ilə bu yanaĢmaya görə,
6 ASLAN, Yılmaz, Rekabet Hukuku Dersleri, Ekin Kitabevi, 2010 24
fərdlər bir seçim etmədən öncə bu seçimin nəticələrini dəyərləndirmək bacarığın malikdir. Beləliklə, hüquq normaları qarĢısında fərdlərin necə təsir göstərəcəyini və nece davranacağını müəyyən etmək mümkündür. Misal olaraq, bazarı birbaĢa maraqlandıran hüquq və iqtisadiyyat sahələrində bu yanaĢma ―home economicus‖ anlayıĢında formalaĢmıĢdır. ―Home economicus‖, bazar haqqında tam məlumat sahibi, gələcəyi düĢünən və buna görə hərəkət edən, məhsullar qarĢısında ağıllı və tərəfsiz fikirlər yaradan, sadəcə özünü inkiĢafa yönəlmiĢ, yəni rasional hərəkət edəbilən fərddir. Rasional fərdin əsas xüsusiyyəti, hər vəziyyətdə öz faydasını ən üst səviyyəyə yüksəldən seçimlər etməsidir. Orqanlardan ziyadə, fərdlərin davranıĢlarını əsas götürən təsviri təhlil üçün mikro səviyyədə araĢdırmalar edən edəm mikro iqtisadiyyatın vasitələri daha uyğundur. Bu yanaĢmaya görə burada bazara, fərdlərin ve digər iĢtirakçıların davranıĢına və ümumilikdə iqtisadiyyata dövlətin müdaxiləsini dəstəkləmir. Misal olaraq, Çikaqo məktəbinin öncülərindən olan Direktor və Koasa, bazarın öz özünü tənzimləmə xüsusiyyətinin, siyasi müdaxilədən daha üstün olduğunu və siyasi müdaxilənin iqtisadi azadlığı məhdudlaĢdirdığını, ictimai rifahi azaltdığını müdafiə edən bi yanaĢma yaratmıĢdılar. Yuxarıda qeyd etdiyimi kimi, hüququn iqtisadi analizində, təsviri analizdən baĢqa normativ analizdə vardir. Normativ analizə görə iqtisadiyyat, qanunların nəzərdə tutduğu cəzaların yol açacağı nəticələri ortaya qoya bilən və hətta öncədən təxmin edə bilən bir elmdir. Rəqabət hüququndan misal çəksək, maksimum qiymətin müəyyən edilməsini qadağan edən bir qaydanın bazarda qiymətlər baxımından nə cür nəticələr yaradacağına iqtisadi olaraq ortaya qoymaq mümkündür. Çikaqo məktəbindən misal çəksək, bu məktəbin məĢhur nümayədnələrindən olan Kalebrisiyə görə, borclar hüququ sahəsindəki qaydaların, inzibati xərcləri, qəza xərclərini və bunun kimi hər növ xərci azaldacaq Ģəkildə hazırlanmasını nəzərdə tutur. Hansı hüquq normasının xərcləri azaldacağını görmək üçün isə, iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyac vardır. Normativ analizin cavab axtardığı əsas sual son olaraq hansı dəyər maksimizə edilməlidir sualıdır. Normativ analiz bu suala dəiq bir Ģəkildə cavab verir: Hüquq qanunları və hüquq orqanları yaradılarkən, sosial rifah ən yüksək Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|