Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Qaraqoyunlu dövləti və Osmanlı imperiyası
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 Qaraqoyunlu dövləti və Osmanlı imperiyası XIV yüzilliyin ortalarında Türkiyənin şərq hissələrində siyasi səhnəyə çıxan Qaraqoyunluların Azərbaycan və İranda hakimiyyəti (1410-1467) qısa olmuşdursa da, bu dövlətin Azərbaycanın türkləşməsində müstəsna rolu inkar edilməzdir. Hələ monqol Arqun xanın hakimiyyəti zamanı (1284-1291) Türküstandan bu ərazilərə gəlməyə başlayan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfa ittifaqları sonradan Kiçik Asiyada məskunlaşmış, qaraqoyunlular Ərzincan və Sivasda, ağqoyunlular isə Diyarbəkirdə məkan tutmuşlar. 1 Professor Faruq Sumerin yazdığına görə ―Bəzi məlumatlardan onların (qaraqoyunlu və ağqoyunluların-Ş.F.) Azərbaycana və Şərqi Anadoluya hələ islamiyyətdən əvvəl Oğuz xanın fəthləri nəticəsində gəldikləri xatırlanır‖. 2 ―Tarixi-Türkməniyyə‖ əsərində isə qaraqoyunluların Çingiz xanın hücumu ilə əlaqədar Turə bəy adlı bir qaraqoyunlu rəisinin başçılığı altında Türkmənistandan Mavəra ən-nəhrə, oradan da İran yolu ilə Şərqi Anadoluya gəldikləri barədə məlumat vardır. 3 Səfər İbrahimovun bu haqda verdiyi məlumatda isə yazılır: ―Mənbələrə görə, sonralar Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfa birləşmələrinin əsasını təşkil edən tayfalar XII-XIII əsrlərdə Orta Asiyadan qərbə doğru hərəkət etmiş və Mesopotamiyanın şimal hissəsində, İranda, Ermənistanda, Azərbaycanın qərb hissələrində, Kürdüstanda məhsuldar sahələri tutaraq, köçəri həyat tərzi keçirirdilər. Hər iki tayfa birliyinin mənşəyi Orta Asiyanın oğuz- türkman qəbilələrinə mənsubdur. XIV əsrin ortalarına yaxın Qaraqoyunlu tayfaları sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu tayfaların içində Baharlı oymağı xüsusi olaraq fərqlənirdi. Heç də təsadüfi deyildir ki, bütün Qaraqoyunlu rəhbərləri həmin oymaqdan çıxmışdılar‖. 4 XIV əsrin sonlarında Qaraqoyunlular Azərbaycanın cənub hissəsində hakimiyyətdə olan Cəlairilər dövləti ilə ittifaqa girdilərsə də, əzəmətli Teymuri imperiyası qarşısında zəif olan bu ittifaqın başçıları Sultan Əhməd (1382-1410) və Qara Yusif (1410-1420) çox keçmədən Teymurun qüvvələri tərəfindən 1392 və 1394-cü illərdə ağır məğlubiyyətə uğradılar və hər iki müttəfiq Misirə qaçmaq məcburiyyətində qaldı. 5 XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın vahid bir hakimiyyət altında birləşməsi üçün əlverişli şərait yaranmışdı. Böyük Teymuri imperiyası tədricən zəifləməkdə idi. Belə bir şəraitdə rəsmi yazışmalarda Osmanlı sultanları tərəfindən ―Bağdad və Azərbaycan hakimi‖ adlandırılan Sultan Əhməd Cəlairi özünə daha güclü bir müttəfiq cəlb etmək niyyətilə Kiçik Asiyada yerləşən əzəmətli Osmanlı imperiyası və həmçinin başqa dövlətlərlə öz münasibətlərini yaxşılaşdırmaq haqqında düşünürdü. Özünü türk sultanının ―müxlisi-qədim‖i (―qədim dostu‖) 6 adlandıran Sultan Əhməd Osmanlı sultanları Murad və Bayazidlə yaxşı münasibət yarada bilmişdi. Tarixçi Firidun bəyin ―Münşəat‖ında ―əcəm şahı‖ 6 titulu ilə xatırladılan Qara Yusif də Sultan Əhməd kimi, Osmanlı sultanları ilə müttəfiq olmaq və yeri gələrsə onların köməyindən istifadə etmək niyyətində idi. * Sultan İldırım Bayazid də öz növbəsində Cəlairi və Qaraqoyunlu qoşunlarının Teymurun ―özbəkiyyə‖ ordusuna qarşı müqavimətə hazır olduqlarını təqdir edir, özünün də ―cahad‖ elan etdiyi ―firənglərə‖ qarşı deyil, tezliklə Teymura qarşı hücuma keçəcəyini bildirirdi. Elə Osmanlı qoşununun qüvvətini dərk edən Teymur da Sultan Bayazidlə münasibətini birdən-birə pisləşdirmək istəmir, əksinə onu öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Onun Osmanlı sultanına yazdığı birinci məktubda – ―Allahın yardımı ilə dünyanın dörd bir tərəfi bizim əlimizlə zəbt olunmuşdur. Cahan padşahları bizim hökmümüz qarşısında baş əyirlər. Öz həddini bil və ayağını öz kilimindən kənara çıxarma! Ağlını başına yığıb fitnə və bəla qapısını üzünə açma‖ 8 kimi acıqlı cümlələr vardısa da, ikinci məktubda bir qədər yumşaq sözlərlə nəsihətlər verilir: ―Qürur yaxşı sifət deyil və məktublarda pis sözlər yazmaq ağıllı adamlara yaraşmaz. Amma bütün bunlara baxmayaraq bildirirəm ki, o, (yəni Sultan Bayazid -Ş. F.) məmləkətin viran olmasının səbəbkarı olmasın, sülh yoluna düşsün, [bizə] üzrxahlıq məktubu göndərsin. Biz də öz tərəfimizdən söz veririk ki, aramızdakı dostluq pozulmayacaq‖. 9 Lakin Osmanlı sultanı öz fikrindən dönmək istəmir, Teymurla mübahisəyə girişir, ona qarşı hətta qıpçaq qoşunları ilə də ittifaqa girdiyini açıq-aşkar bildirir: ―Qıpçaqlar sizdən inciyərək bizimlə müttəfiq olmuşlar. Əgər siz bizə tərəf döyüş qədəmi atsanız, biz də ―Allaha təvəkkül‖ deyib, döyüşə hazırıq, vəssalam‖. 10 XV əsrdə Osmanlı Türkiyəsi şərqdən iki böyük hücuma məruz qalmışdı. Həmin hücumların birincisi Teymurləngin yaxın-uzaq ölkələrə etdiyi uğurlu yürüşlərin davamı kimi baş vermişdi və nəticədə Osmanlı dövləti az qala dağılacaqdı. Türkiyəyə şərqdən olan ikinci hücum isə bu hadisədən 70 il sonra Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən edilmişdi ki, bu haqda bir qədər sonra ətraflı məlumat veriləcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı-Teymuri münasibətlərinin kəskinləşməsinin əsas səbəbi Sultan Əhməd Cəlairi və Qara Yusif Qaraqoyunlunun Teymurun qorxusundan Türkiyəyə qaçaraq Sultan Bayazidə sığınmaları və sultanın onların hər ikisinin cəzalandırılması, yaxud tutulub çağatay hökmdarının hüzuruna göndərilməsi xahişinə əməl etməməsi olmuşdur. Teymur Osmanlı sultanına * Sultan Əhmədlə Qara Yusif arasında yaxın qohumluq əlaqəsi də vardı. Osmanlı tarixçisi Qara Çələbizadə özünün ―Rövzətül-əbrar‖ əsərində yazır ki, Qara Yusifin atası Qara Məhəmməd sultan Əhməd Cəlairinin adlı-sanlı əmirlərindən idi. O, öz qızını sultan Əhmədə verib, ―sərdariye-uluse- Qaraqoyunlu‖ (―Qaraqoyunlu ulusunun başçısı‖) olmağa nail oldu, sonra isə bu vəzifəni Qara Yusif yerinə yetirməyə başladı (Bax: Qara Çələbizadə, Rövzətül-əbrar, S. M. Saltıkov-Şedrin adına Sankt- Peterburq Dövlət Kütləvi kitabxanasının Şərq əlyazmaları kabineti, şifrə №7, (XIII, № 2, səh. 296). Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|