Azərbaycan xalqinin maddi VƏ MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİNİn qəDİm köKLƏRİ
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
43 Dikor mətni: “Ornamentlərinin hər biri “gizli yazı”nın ayrı-ayrı kəlmələri kimi çıxış edən,yəni ideoqrafik işarə rolunu ifa edən Azərbaycan xalçalarından biri də “Damğalı” tipli xalça növüdür.Adından da göründüyü kimi bu xalçanın naxışları kimi qədim türk tamğaları çıxış etməkdədir.” Ekrandakı xalçanın fonunda sənətşünas alim Rasim Əfəndi peyda olur və deyir: “Orijinallıq baxımından 1960-cı ildə Almaniyanın Münhen şəhərindəki əntiq mallar mağazasında nümayiş etdirilən Qazax xalçası da diqqəi cəlb edir.Bu xalça da əksər xalçalarımız kimi üç haşiyəli yelən və enli arasahədən ibarətdir.Uzunu 235 santimetr,eni 168 santimetr olan bu xalçanın arasahəsi xüsusən bəzəkli və rəngarəngdir.Xalçanın al qırmızı yerliyində ardıcıl olaraq təkrarlanan rəngli 7 göy sxematik xonça yerləşdirilmişdir. Öz konstruktiv quruluşu ilə Şərq aləmində geniş yayılmış,ucları 4 müx- təlif tərəfə ayrılan svastikanı andıran bu bəzəklər elə real səpgidə toxunmuşdur ki, sanki onlar bir nöqtə ətrafında fırlanaraq hərəkət edir.Bu ornament elementinə biz təkcə “Damğalı”adını almış bu tipli Qazax xalçalarında deyil,dekorativ-tətbiqi sənətimizin başqa növlərində də rast gəlirik. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənət tarixinin,demək olar ki, bütün mərhə- lələrində bu bəzək həmişə səma cisimlərinin “şahı“ sayılan günəşi təmsil etmişdir.” Alim ekrandan itir,xalça təsviri isə qalır. Diktor mətni: “Damğalı” tipli xalçalarda diqqəti cəlb edən ikinci element latın əlifbasındakı “S”hərfini xatırladn elementdir.” Ekrandakı xalçanın üzərində yer alan sözügedən element böyüdülmüş vəziyyətdə təsvir edilir. Diktor mətni: “Folklorşünas alim Məhəmməd Hatəmi Tantəkin və sənətşünas alim Kübra xanım Əliyevanın yazdıqlarına görə,bu element əjdahanı təmsil etməkdə- dir. Xalçada diqqəti çəkən üçüncü element isə qoç buynuzlarını xatırladan naxışdır.” Ekranda sözügedən naxışın böyüdülmüş şəkli təqdim olunur. Diktor mətni: 44 “Sənətşünas alim,Azərbaycan xalçalarının ən gözəl bilicisi Lətif Kəri- mov bu naxışın “qoç”,”qoyun”mənaları verdiyini bildirmişdir.” Ekranda yenidən “Damğalı” xalçası təsvir olunur. Diktor mətni: “Deməli qarşımızda üç ideoqrafik elementli bir “yazı” vardır.Bu “yazı”nı əski tük dilinin sinonim və omonimlər sistemini bilmədən “oxuya” bilmək qeyri-mümkündür.Öncə günəşi təmsil edən svastikavari ideoqramla əjdahanı əmsil edən “S”vari ideoqramın birlikdə nə məna ifadə etdiklərini anlamağa çalışaq. Məlum olduğu kimi türk xalqlarının,o cümlədən Azərbaycan türklərinin folklorunda əjdahanın günəşi udması ilə bağlı süjet geniş yayılmışdır.Bu süjet türk xalqlarından digər xalqların da folkloruna keçmişdir.Şübhəsiz ki,bu mifoloji süjetin əsasını günəşin üzünün qara buludlar tərfindən örtülməsi kim real təbiət ha-disəsi təşkil etməkdədir.(Eranda qara buludun günəşi örtməsi ilə bağlı süjet göstərilir və bu süjet yenidən həmin xalça təsviri ilə əvəz olunur.) Buludun əjdaha ilə eyniləşdirilməsinin səbəbi isə odur ki,qədim türk dilində həm buluda,həm də əj- dahaya “buka”deyilmişdir.Yəni “buka”ifadəsi həm “bulud”,həm də “əjdaha sözünün sinonimi idi.Üstəlik də bulud mənasındakı “buka” ilə əjdaha mənasındakı “buka”omonim sözlər idi. İndi isə üçüncü elementə keçək və hər üç elementi birlikdə “oxumağa”çalı- şaq.İlk öncə qeyd etmək lazımdır ki,qədim türk dilində “qoyun” sözünün “koy” və “ud” kimi sinonimləri olmuşdur. Bu sinonimlərdən “ud” eyni zamanda “udmaq” felinin kökü olan “ud” kəlməsi ilə omonimdir. Deməli, buradakı “qoç”işarəsi ilə “ud”kəlməsi “yazılmış və bu kəlmə udmaq mənasında işlənmişdir.Odur ki,xalcadkı ideoqrafik yazı belə oxunmalıdır: Buka,yəni bulud və ya əjdaha günəşi uddu. Bu baxımdan başqa bir Azərbaycan xalçası da özündə çox maraqlı bir mifoloji informasiya daşımaqdadır.Söhbət Nyu-Yorkda Berq Andonyanın şəxsi kolleksiyasında saxlanılan 19-cu əsrə aid bir Quba xalçasından gedir.” Ekranda sözügedən xalçanın təsviri görünülənir. Diktor mətni: “Minilliklər boyu nəsildən nəslə ötürülərək dövrümüzədək ulaşmış bu motivi bizim üçün maraqlı edən xalçada, sxematik şəkildə də olsa, əllərini yuxarı qaldırmış bir qadın təsvirinin boğaz nayihəsini bəzəyən ağac təsviri ilə birlikdə əks edilməsidir ki,bu da Eneolt dövrünə aid olan,qarın nahiyələrində ağac təsvir edilən, Umay ilahəsini təmsil edən heykəlciklərlə eyni semantik məna yükünü daşımasıdır.” Ekrandakı xalçanın fonunda Eneolit dövrünə aid olan,qarın nahiyələrində ağac təsviri bulunan heykəlcik təsvirləri peyda olur və qısa müddət sonra itir. Diktor mətni: Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|