Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

123 
 
qədər ki, gec deyil, Denikinə qarşı mübarizəyə başlamağı‖ məsləhət görür və hərbi 
ittifaq bağlamağı təklif edirdi.  
Azərbaycan  Respublikasının  xarici  işlər  naziri  F.  Xoyski  bu  notaya 
cavabında göstərdi ki, ―Azərbaycan xalqı başqa xalqların daxili işlərinə qarışmır‖. 
Yanvarın  23-də  və  fevralın  20-də,  Qızıl  Ordu  hissələri  artıq  Dağıstan 
sərhədlərinə  gəlib  çatan  zaman,  Sovet  hökümətinin  daha  iki  notası  alındı. 
Azərbaycan  höküməti  öz  növbəsində  bildirdi  ki,  ―Sovet  Rusiyası  ilə  Azərbaycan 
Respublikası arasında hər hansı məsələ üzrə hər cür danışıqlar yalnız Azərbaycan 
Respublikasının  müstəqilliyi  və  suverenliyinin  Sovet  hökuməti  tərəfindən  qeyd-
şərtsiz tanınması əsasında aparıla bilər‖. Sovet hökuməti F. Xoyskinin 1920-ci il 9 
mart tarixli axırıncı notasına heç cavab da vermədi. 
Sovet  Rusiyası  özünün  Zaqafqaziyadakı  planlarını həyata  keçirən  zaman 
buradakı  bolşevik  təşkilatlarına  arxalanırdı.  PK  (b)P  bolşeviklərin  milli  zəmində 
fəaliyyətini 
canlandırmaq  məqsədilə  ―müstəqil‖  Azərbaycan  kommunist 
partiyasının təşkilinə icazə verdi. 
1920-ci  il  fevralın  11-12-də  PK(b)P-nin  Bakı  komitəsi,  ―Hümmət‖  və 
iranlı  fəhlələrin  ―Ədalət‖  partiyası  birləşərək,  Azərbaycan  Kommunist 
(bolşeviklər) Partiyasını yaratdılar. Ak(b)P Mərkəzi Komitəsi Prezidiumunun sədri 
Mirzə  Davud  Hüseynov  təsdiq  olundu.  Lakin  partiyaya  faktik  olaraq,  A.  İ. 
Mikoyan  rəhbərlik  edirdi.  AK(b)P  Mərkəzi  Komitəsi  ―müstəqil  Azərbaycan‖ 
şüarına qarşı ―müstəqil Sovet Azərbaycanı‖ şüarını irəli sürdü. 
Rusiyanın  dövlət  xadimləri  arasında  bir  qismi,  hətta,  Azərbayanın 
suverenliyinin  tanınmasına  tərəfdar  idi.  RSFSR  Xalq  Xarici  İşlər  Komissarlığı 
sorğu  göndərərək,  bu  məsələyə  AK(B)P  Mərkəzi  Komitəsinin  münasibətini 
öyrənmək  istədi.  Mərkəzi  Komitə  Azərbaycan  Respublikasının  suverenliyi 
əleyhinə  olduğunu  bildirdi.  Rusiyada  yaşayan  Azərbaycan  bolşevikləri  də  eyni 
mövqedə  dayandılar.  Bundan  sonra,  Sovet  höküməti  Azərbaycan  Respublikasının 
suverenliyini tanımamaq haqqında qərar qəbul etdi. 
1920-ci  ilin  əvvəllərində  Azərbaycan  Respublikasının  beynəlxalq 
vəziyyəti  normal  hala  düşmüşdü.  O,  Gürcüstan,  Ermənistan,  İran  və  Türkiyə  ilə 
diplomatik  əlaqələr  saxlayırdı.  İranın  bir  sıra  şəhərlərində,  Batumda,  Kiyevdə, 
Aşqabadda,  Krımda  və  başqa  yerlərdə  Azərbaycanın  baş  konsulluqları  və  konsul 
agentlikləri  açılmışdı.  Azərbaycanda  iyirmiyə  yaxın  xarici  ölkənin,  o  cümlədən, 
Gürcüstan,  Ermənistan,  Fransa,  İngiltərə,  İtaliya,  ABŞ  və  Polşanın  müxtəlif 
səviyyəli  rəsmi  nümayəndəlikləri  fəaliyyət  göstərirdi.  Azərbaycan  Demokratik 
Respublikasının  suverenliyini,  Sovet  Rusiyası  və  Ermənistan  istisna  edilməklə, 
çoxlu  dövlət,  hətta  Denikin  də  tanımışdı.  Apreldən  başlayaraq,  Fransa,  İngiltərə, 
İtaliya, 
ABŞ 
və 
Polşanın 
paytaxtlarında 
Azərbaycanın 
diplomatik 
nümayəndəliklərinin yaradılması planlaşdırılmışdı. 
Biirnci dünya müharibəsi dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatında başlanan 
tənəzzül  sonrakı  illərdə  daha  da  dərinləşdi.  Neft  sənayesi  böhran  içərisində  idi. 

---

124 
 
Neft  ixracatı  son  dərəcə  azalmışdı.  İqtisadi  sabitliyin  pozulması  əhalinin  sosial 
vəziyyətinə ağır təsir göstərdi. 
Müəssisələrin  bağlanması  və  istehsalın  ixtisar  edilməsi  nəticəsində  hər 
gün onlarla, yüzlərlə fəhlə işdən çıxarılırdı. 
1918-ci  ilin    sonlarından  Azərbaycanda  fəhlə  hərəkatı  canlandı.  Bir  sıra 
şəhərlərdə həmkarlar təşkilatları yenidən fəaliyyətə başladı. 
Dekabrın  15-də,  fabrik-zavod  komitələri  və  mədən-zavod  komitələri 
tərəfindən  seçilib  göndərilmiş    nümayəndələrin  konfransında  Bakı  Mərkəzi  Fəhlə 
konfransı  adlı  təşkilat  yaradıldı.  Bakı  Mərkəzi  Fəhlə  konfransı  fəhlələrin  daimi 
fəaliyyət göstərən ali orqanı idi. 
Dekabrın 24-də başlanan tətildə Bakının 28 müəssisəsinin 12 min fəhləsi 
iştirak  edirdi.  Dekabrın  27-də  tətil  fəhlələrin  qələbəsi  ilə  başa  çatdı.  Bakıda, 
Nuxada, Gədəbəydə tətillər oldu. 
Bakı  Sovetinin  süqutundan  sonra  bolşeviklər  gizli  iş  şəraitinə  keçməyə 
məcbur  olmuşdular.  Kəndlilərin  torpaq  uğrunda  mübarizəsi  Azərbaycan 
Demokratik Respublikası dövründə də öz kəskinliyini saxlayırdı. 
1919-cu  ilin  yazında  kəndli  hərəkatı  gücləndi.  Kəndlilər  başlıca  olaraq, 
milli hökümətin aqrar siyasətindən narazı idilər. Bundan sitifadə edən bolşeviklər 
kəndlilər  içərisində  inqilabi  təşviqatı  gücləndirərək,  onları  milli  hökümətə  qarşı 
silahlı mübarizəyə təhrik edirdilər. 
Gəncə  qəzasında  Qatır  Məmmədin  başçılığı  ilə  Goranboy  –  Əhmədli  və 
ətraf  kəndlərin  kəndlilərindən ibarət güclü  partizan  dəstəsi təşkil  edilmişdi.  Qatır 
Məmməd  bolşeviklərlə  əlaqə  saxlayırdı.  Partizan  dəstəsi  mülkədarların 
malikanələrinə  hücum  edir,  telefon  və  teleqraf  xətlərini  kəsir,  dəmir  yolunda 
qatarların hərəkətini pozur, hökümət və ingilis qoşunlarına qarşı vuruşurdu. 1919-
cu il sentyabrın 18-də Qatır Məmməd həlak oldu və onun dəstəsi dağıldı. 
1920-ci  ilin  əvvəllərində  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  daxili 
və xarici vəziyyəti xeyli ağırlaşdı. İqtisadiyyatın tənəzzülü davam edirdi. 
Ermənistanın 
nümayəndələri 
Moskvaya 
gedərək 
Azərbaycan 
Respublikasını devirməkdə Sovet Rusiyasına kömək göstərməyə hazır olduqlarını 
bildirdilər. Onlar bunun müqabilində bir sıra Azərbaycan ərazilərinin Ermənistana 
verilməsini tələb etdilər. 
Aprelin  27-də  səhər  XI  Qızıl  Ordunun  72  min  nəfərdən  ibarət  hərbi 
hissələri,  müharibə  elan  etmədən,  Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  sərhəddini 
keçdi və ciddi müqavimətə rast gəlməyərək, Bakı üzərinə irəliləməyə başladı. 
Aprelin  27-də,  axşam  saat  11-də,  Azərbaycan  parlamenti  altı  şərt  irəli 
sürərək, hakimiyyəti kommunistlərə təhvil verdi. 
Aprelin  28-də,  Azərbaycan  Sovet  Sosialist    Respublikası  elan  edildi. 
Ertəsi  gün  hərbi  yardım  göstərilməsi  barədə  Sovet  Rusiyasına  rəsmi  müraciət 
olundu.  Halbuki  bu  zaman rus  ordusu  artıq iki  gün idi ki, Azərbaycan  ərazisində 
idi. 

---