Azerbaycanda tolerantliq enenesi indd
Yüklə 79,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- LÜTFİ ZADƏ MƏNTİQİ AZƏRBAYCAN TOLERANTLIQ MODELİNİN FƏLSƏFİ ƏSASI KİMİ
- Lütfi Ələsgərzadə və qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi
141 Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi Azərbaycan SSR Kommunist Partiyasının birinci katibi Heydər Əliyev İvanovka kolxozunun sədri Nikolay Nikitinlə birgə kənd sakinlərilə görüşür Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva İvanovka kəndində 142 İvanovka kəndinin müasir vəziyyəti Molokanlar Dua evində LÜTFİ ZADƏ MƏNTİQİ AZƏRBAYCAN TOLERANTLIQ MODELİNİN FƏLSƏFİ ƏSASI KİMİ 144 Elmin ƏLİYEV 1 Giriş Azərbaycan düşüncə tarixinə nəzər salsaq, dünya elm və mədəniyyət xəzinəsinə töhfə vermiş, hətta yeni sistem/paradiq- ma inşa edərək bəşəri təxəyyülün hüdudlarını genişləndirmiş onlarla mütəfəkkirin adını çəkə bilərik. Aristotelin düşüncə sistemi əsasında formalaşdırılmış məşşai fəlsəfənin inkişafın- da əvəzsiz rolu olan Bəhmənyar İbn Mərzuban (XI əsr), işra- qilik adlı yeni fəlsəfi cərəyanın qurucusu sayılan Sührəverdi (XII əsr), vəhdəti-vücud konsepsiyasının banilərindən hesab edilən Eynəlqüzat Miyanəçi (XII əsr), Osmanlı elm həyatında dərin izlər qoyan Məhəmməd ibn Əli əl-Qarabaği (XVI əsr), Anadoluda riyaziyyat, astronomiya və coğrafiya elmlərinin qurucularından sayılan Fəthullah Şirvani (XV əsr), məntiq və tibbdə məşhurlaşmış Əfzələddin Xunəci (XIII əsr), tanınmış kəlam və fiqh alimi Müqəddəs Ərdəbili (XVI əsr) məhz belə şəxsiyyətlərdəndir. 2 Sıralarını daha da genişləndirə biləcəyimiz bu dahi in- san lar tarixin müxtəlif mərhələrində ya mövcud düşüncə sis- tem lərini təkminləşdirmiş, ya da yeni bir sistemin qurulma- sında yaxından iştirak etmişdir. Əlbəttə, klassik İslam sivili- zasiyasının məhək daşlarından sayılan bu elm xadimlərinin düşüncə dünyalarını bir neçə səhifədə tam təfsilatı ilə təhlil etmək mümkün deyil. Sadəcə onu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, bu şəxsiyyətlərin ortaya çıxmasında Azərbaycan xalqının elm və təfəkkürə olan rəğbəti, habelə fərqli inanc və düşüncə tərzlərinə qarşı qərəzsiz yanaşması böyük rol oynamışdır. Bu- 1 Ankara Universitetinin doktorantı. 2 Elmin Əliyev, “Azərbaycanda irfan mütəfəkkirləri”, Azərbaycan və Əhli-beyt irsi, Bakı, 2013, s.130-131. 145 Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi radakı əsas məqsədimizə gəldikdə isə ilk növbədə XXI əsrin elm və texnologiya həyatında yeni iz açmış Azərbaycan alimi Lütfi Ələsgərzadənin məntiq nəzəriyyəsinə əsasən bəzi dini məsələlərin izahının, beləliklə də, Azərbaycan xalqına məxsus tolerantlıq və multikulturalizm düşüncəsinin bu məntiq nə- zə riyyəsi ilə əsaslandırılmasının mümkün olub-olmadığına diqqət yönəltməkdən ibarətdir. Fəlsəfə düşüncə tarixinin heç bir mərhələsində XX əsrdə olduğu qədər dərin problemlərlə üzləşməmiş və diqqət mər- kə zində olmamışdır. Dünyanın sözün əsl mənasında kiçil- mə sini ifadə edən qloballaşma, sürətlə inkişaf edən elm və tex nologiya daha qarışıq mədəniyyət və həyat tərzlərinin or- taya çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu isə öz növbəsində yeni fəl səfi problemləri və bu problemlər qarşısında formalaşdırı- lan düşüncə sistemlərini bərabərində gətirmişdir. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini biz bu nöqteyi-nəzərlə ələ alaraq, müasir fəlsəfi problemlərin tələbi ilə bir qaçış yolu olaraq ortaya çıxan bu yeni nəzəriyyənin köhnə problemlərin həllinə hansı ölçüdə kömək edə biləcəyini araşdıracağıq. Lütfi Ələsgərzadə və qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi Lütfi Rəhim oğlu Ələsgərzadə 1921-ci il fevralın 4-də Bakı- da anadan olub. Əslən Cənubi Azərbaycandan olan atası Rəhim Ələsgərzadə ticarət məqsədi ilə Bakıya gələrək bir müddət son- ra Bakı Dövlət Universitetində şərqşünaslıq ixtisası üzrə təhsil alır. Bakıda anadan olan Lütfi Zadə təxminən 10 il burada ya- şayır. Sovet hakimiyyətinin 1932-ci ildə İran vətəndaşları olan azərbaycanlılarla bağlı qəbul etdiyi yeni qərardan sonra isə ailəsi İrana geri dönmək məcburiyyətində qalır. Təhsilini İranda davam etdirən Lütfi Zadə Tehrandakı Amerika kollecini və Tehran Universitetinin elektrotexnika 146 fakültəsini müvəffəqiyyətlə başa vurur. 1944-cü ildə ABŞ-a köçən gənc alim 1946-cı ildə Massaçusets Texnologiya İnsti- tutunda elektrotexnika ixtisası üzrə magistratura diplomuna yiyələnir. 1949-cu ildə Kolumbiya Universitetində doktor- luq elmi dərəcəsi alan tədqiqatçı 1957-ci ildə professorluğa yüksəlir. Qısa müddət ərzində bir neçə fundamental tədqiqat ilə məşhurlaşan alim 1965-ci ildə “Information and Control” jur- nalında qeyri-səlis çoxluqlara aid məqaləsini çap etdirir. Zaman keçdikcə bütün dünyada böyük rezonans doğuracaq elmdə yeni bir istiqamətə təkan verəcək qeyri-səlis məntiq (fuzzy lo- gic) nəzəriyyəsi ilk vaxtlar tədqiqatçılar tərəfindən ehtiyatla, hətta istehza ilə qarşılanır. Bütün şübhələrə baxmayaraq, Lütfi Zadənin qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi elm xadimləri tərəfindən qəbul edilmir və son 20 ildə məişət tex- nikalarından tutmuş mürəkkəb texnoloji proseslərin tətbiqinə qədər ən müxtəlif sahələrdə öz əksini tapır. Lütfi Zadə, eyni za- manda təəssüratlar, sistemlər, sözlə işləyən kompüter, optimal süzgəclər kimi 6 mühüm nəzəriyyələrin müəllifidir. 1 Lütfi Zadə tərəfindən sistemləşdirilən qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin əsasını klassik məntiqin və riyazi təsəvvürün qəbul etdiyi ikili çoxluq anlayışının qeyri-səlis çoxluq ilə əvəz olunması təşkil edir. Belə ki, Aristotelin binar məntiq sistemi ilə yürüdülən mühakiməyə görə bir şeyin ağ və ya qara olma- sı labüddür, üçüncü ehtimal bu nəzəriyyəyə əsasən mümkün deyil. Digər bir ifadə ilə bir şey doğru və ya yanlış, uzun və ya qısa şəklində iki dəyərdən hər hansı birinə sahib olmalıdır. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi isə ağ və qara, doğru və yanlış, uzun və qısa ilə yanaşı, onların müxtəlif çalarlarının mövcud- luğunu da qəbul edir. Qeyd olunan dəyərlərdən hər birinin arasında kəsilməz dəyərlər silsiləsi vardır ki, bu da sözügedən 1 Geniş məlumat üçün bax: Möhbəddin Səməd, Dünya dahilərsiz yaşaya bilmir, Bakı, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2000. Yüklə 79,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|