Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

22 
 
Məmməd Əmin imperiya siyasətini ifşa edib aşağıdakı sübutları göstərir: 
«...Məktəblərdə,  hökumət  divanxanalarında,  məhkəmələrdə  qeyri-ictimai 
dairələrdə  ancaq  rus  dili  gərək  işlənsin,  tamam  ibadətgahlar  gərək  rus  ortodoks 
kilsəsinə mütih olsun və hərgiz, hər bir surətdə olsa da «basurmanlara» yadlara heç 
bir  milli  müsaidələr,  məsəla  ana  dilində  məktəb  açmaq,  cəmiyyəti-xeyriyyələr, 
geşadi  və  qəzetələr  nəşrinə  izn  verilməsin,  özgə  millətlər  hər  bir  padşahlıq 
qulluqdan, böyük qulluqlardan məhrum edilsin və bunların hamısından bu firqənin 
məqsədi  odur  ki,  bacardıqca  Rusiya  dairəsində  olan  millətləri  ruslaşdırıb, 
bacardıqca Rusiyanı qeyri məzhəblərdən paklandırsın». 
Bu  fikirləri  işıqlandırıb  qəzet  səhifələrinə  çıxaranda  iyirmi  iki  yaşı  vardı 
Məmməd  Əminin.  Və  bu  yaşda  imperiya  məmləkətinin  iti  caynağına  ilişib  əsir 
yaşayan xalqının ağrıları ilə yaşayırdı. 
Az sonra etiraz səsini daha da ucaldır. Xalqını əsarətdə saxlayan ünvana üz 
tutur,  onun  daha  eybəcər  xarakterindən  danışır.  Və  bu  sözü  rəngsiz-boyasız 
sözlərlə, sərt bir halda deyir: 
«Bizim Rusiya hökuməti boş vədlər verməyə qoçaqdır». 
1906-cı  ildə,  iyirmi  iki  yaşı  olanda  «Hümmət»  təşkilatının  «Təkamül» 
qəzetinə redaktorluq edirdi. 
1907-ci ildir. Məmməd Əminin iyirmi üç yaşı var... 
Bu  dövrkü  yazılarında  şikayətlənib  bir  fikir  də  söyləyir.  Deyir  ki,  camaatı 
idarə  etmək  elə  adamlara  tapşırılmalıdır  ki,  onlar  bu  işi  bacarsınlar.  Çünki 
çoxlarının işi bacarmamağı ucbatından xalq əzab çəkir, köməksiz vəziyyətdə qalır. 
«Cəmaət  işinin  başında  oturanlar»  vəzifələrini  layiqincə  yerinə  yetirib  aşağı 
təbəqələrin himayəçisi olmalıdırlar. 
Bu  dövrdə  Məmməd  Əminin  diqqət  yetirdiyi  başlıca  məsələ  hürriyyətdir. 
İşıqlı və  parlaq səslənən bu söz  çar Rusiyasında  necə  görünür? Və  ümumiyyətlə, 
monarxiya  üsul-idarəsində, imperiya rejimində bu sözün işlənməsi düzgündürmü? 
Çünki  Rusiya  idarəsinin  rəhbərləri  gözdən  pərdə  asıb,  adamları  aldatmaqdan  ötrü 
ağız dolusu hürriyyətdən danışırlar. Məmməd Əmin iti müşahidə və dərin məntiqli 
yazıları ilə Rusiyadakı hürriyyətin məzmunundan danışır, adamları əsl-həqiqətdən 
agah edir. Rusiyanın yuxarı dairələrinin hürriyyət sözünü işlətməyinin başaldadıcı 
oyun olduğunu deyir. 
Bu  yalnız  kağızlarda  yazılıb  həyatda  heç  zaman  görünməyən  bir 
hürriyyətdir.  Hürriyyət  belə  olmur.  Hürriyyət  azad  olmaq  deməkdir.  Lakin  gəlin 
görək  mövcud  qanunlar  daxilində  bu  mümkündürmü?  Hürriyyət  yalnız  quru 
sözdən  ibarət  deyil.  O  həyatda  əməli  halda  görünməlidir.  Hürriyyətin  mənası 
dərindir.  O,  həyatın  insan  fəaliyyətinin  müxtəlif  sahələrində  görünməlidir.  Bu 
sözün işığı o qədər qüvvətli və parlaqdır ki, üstündəki qaranlıq pərdəni götürəndə 
bütün zülmətlərə işıq saçır. Rusiyada hürriyyət yoxdur. Buradakı hürriyyət qaranlıq 
pərdəyə  bürünüb  və  hökumət  heç  zaman  onun  işığını  camaata  göstərməz.  Çünki 
hürriyyət işığını görüb gözlərinə nur, qollarına qüvvət yığan adamlar ayağa qalxıb 

---

23 
 
ilkin olaraq bu işığın qarşısını tutanları yox edəcəklər. Bəs bu adamlar kimlər idi? 
Mövcud  hakimiyyəti  əlində  saxlayan  çar  və  onun  məmurları.  Deməli,  bu  halda 
hürriyyətdən danışmaq boş və mənasız bir şeydir. 
Məmməd  Əminin  fikrincə  beş  formada  hürriyyət  var:  Birincisi—söz 
azadlığı;  ikincisi—mətbuat  azadlığı;  üçüncüsü—cəmiyyət  və  ittifaq  azadlığı; 
dördüncüsü—vicdan  azadlığı;  beşincisi—malın  və  canın  mühafizə  olunması 
azadlığı. 
Məmməd  Əmin  böyük  ağrı  ilə  belə  bir  azadlığın  Rusiya  məmləkətində 
olmadığını  deyir.  Söz  azadlığı  insanın  öz  fikrini,  düşündüklərini  qorxub 
çəkinmədən,  kimsədən  ehtiyat  etmədən  açıb  danışması  deməkdir.  Yaşadığı 
mühitdəki  nöqsanları  danışmalı,  səbəblərini  başa  salmalısan.  Hansı  işlərdə  narazı 
qaldığını  açıq-aşkar  bəyan  etmək  hüququn  olmalıdır.  Cəmiyyətdə  baş  verən 
bəlaların hardan axıb gəldiyini və nəhayət, bunun nicat  yollarını xalqa deməlisən. 
Bu  qaydaların  mövcudluğu  şəraitində  söz  azadlığı  mümkündür:  Rusiyada 
hökmranlıq edən sistem isə bunun əleyhinədir. Səsini azca ucaldıb, həqiqət sözünü 
azca hündürdən demək istəsən, polisin qəzəbli ayaq taqqıltılarını eşidəcəksən. Açıq 
fikir təbliğ etmək üstündə çarın buzlu şimala göndərdiyi adamlar az idimi? 
Məmməd  Əmin  Rusiya  məmləkətində  yalnız  adı  çəkilən,  əslində  olmayan 
söz azadlığı haqqında yazırdı: 
«İndi  görək  ki,  hürriyyəti-kəlamın  nəfi  (xeyri)  nədir.  Bunu  yaxşı 
qanmaqdan  ötrü  bir  neçə  misal  gətirəlim.  Məsələn,  bir  şəxs  keçən  müdhiş  rus-
yapon  qırğınında  camaatın  canına,  malına  ziyan  və  zərər  olmasını  qanıb  xalqı 
davadan qabaq başa salmaq istəsə idi, onu haman saat tutub cəzalandırardılar. Və 
yainki  indiki  zamanda  Rusiyanın  kəndləri  aclıq  bəlasına,  fəhlələri  işsizliyə, 
hibubaşın (ərzağın) və ən çox camaata lazım olan şeylərin ki, qənd, neft, tənbəki, 
çay və qeyriləri hesab olunurlar, bahalanmasının səbəbi kim və nə olduğunu qana 
və camaata başa salıb onlara çarə öyrətmək istəsə, haman saat Bilqeysin təxti kimi 
(Bilqeys—Yəməndə Səba şəhərinin hakimi) yox olacaq. Bir də xəbər tutacaqsınız 
ki, Sibirin filan şəhərindən xəbər gəldi...». 
Məmməd  Əmin  Rusiyadakı  söz  azadlığının  ümumi  mənzərəsini  belə 
yekunlaşdırır: 
«Zakonların zahirinə baxırsan görürsən ki, bəli, yaxşı şeyə oxşayır. Amma 
içləri allah göstərməsin! Xülasə, bizdə bu tövr tilsimli sözlər çoxdur». 
Məmməd  Əminin  fikrincə  hürriyyətin  mövcudluğunu  şərtləndirən  ikinci 
amil  mətbuat  azadlığıdır.  Mətbuat  azadlığı  o  vaxt  mümkündür  ki,  hər  kəs 
yazdıqlarını kiminsə maneçiliyi olmadan çap edə bilsin, 
Bu haqda belə yazırdı: 
—  Hürriyyəti-mətbuat  barəsində  çox  danışmaq  lazım  deyildir,  çünki  bir 
şəxs bir şeyi ki, bildi, haman şeyi kağıza da yazacaq, dildə də deyəcəkdir». 
Məmməd  Əmin  hürriyyətin  üçüncü  əlamətini  cəmiyyətlərin  və  ittifaqların 
yaradılıb sərbəst fəaliyyət göstərməyində görürdü. Cəmiyyətlərin yaradılmağı nəyə 

---