Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

20 
 
yanıb  acılasıdır.  Özgə  əsarətində  sürünməyin  nəticəsi  deyilmi  bu?  Oğurluq, 
quldurluq,  yalan  danışmaq,  adam  öldürmək,  cib  kəsmək,  yoldan  keçəni  soyub 
pulunu almaq və başqa çirkinliklər adamların çoxunun qanına  hopmuşdu və çətin 
bu  xoşagəlməzlikdən  yaxa  qurtarmaq  mümkün  olaydı.  Elə  bunun  ucbatından 
Avropa  ölkələrində  bu  xalqı  azadlığa  layiq  görmürdülər.  Onlar  «islamidir, 
vəhşidir» deyirdilər. 
Məmməd  Əmin  kimi  ziyalılar  isə  bu  damğanın  ləkəsini  silib  aparmaqdan 
ötrü  adamların  öyrəşdiyi  xoşagəlməzlikləri—söz  gəzdirməyi,  ara  vurmağı, 
yalançılıq  etməyi,  oğurluğa  qurşanmağı  bir  kənara  atmağa  çağırırdı.  Ağrılı-ağrılı 
yazırdı: 
«...Oğurluq,  yalan  danışmaq,  yalan  yerə  şəhadət  vermək,  yalan  yerə 
divanxanalarda  «qurani  şərifi  ehtiramdan  salmaq,  yol  kəsmək,  cibgirlik,  nahaq 
qanların tökülməsinə mübaşir və səbəb olmaq, qumar oynamaq, şərab içmək, zina 
etmək,  böhtan  demək,  xəbərçilik—yəni  iki  müsəlman  arasında  fəsad  salmaqdan 
ötrü  söz  gəzdirmək  özgələrinin  malın  batil  vədhi  ilə  yemək  və  başqa-başqa 
insaniyyət  hüdudundan  kənar,  bəlkə  hamısı  biz  əhali  milləti  islamda  görünməsi, 
belə  ki,  dövləti  həbsxanalarda  əgər  beş  nəfər  xaricdəndirsə,  yüzlərlə  bizdəndir. 
Bizləri ənzari mələt, xaricdə vəhşi insaniyyət libasında ari bir şey hesab edirlər». 
Məmməd  Əmini  getdikcə  narahat  edib  ağrıdan  milliyyət  məsələsidir. 
Millətinin  hüquqsuz,  qolu  bağlı  qula  çevrildiyini  indi  o  daha  aydın  başa  düşür  və 
bu  dərdləri  açıb  izah  edən  yazılarında  son  dərəcə  qəzəbli  və  qəti  fikirli  olur. 
Milliyyət  mövzusundakı  yazılarında  bir  sözü  daha  kəskinliklə  işlədir:  istibdad. 
Yəni  bir  nəfərin,  yaxud  bir  qrupun  kefi  istədiyi  kimi  xalqı  idarə  etməsi.  Bu  ən 
zülmkar  bir  siyasətdir,  adamları  mənəvi  böhrana  sürükləyib  məhv  edir.  Bu,  ən 
qorxulu imperiya siyasətidir. İstəyini, arzusunu qırıb çilik-çilik edəndən sonra xalqı 
məhv  etməyə  nə  var  ki?  Yaxud  xalqın  doğma  dilində  məktəbin  olmaması, 
cəmiyyət açmağına, qəzet çıxarmağına icazə verilməməsi onun mənən ölümə gedib 
çıxması deyilmi? Xalqın ən zəif damarından yapışıb başını xırda işlərlə qatmaq və 
bu yolla öz hökmranlığını qoruyub saxlamaq çar imperiyasının başlıca siyasətidir. 
Hələ  XIX  əsrin  əvvəlindən  azərbaycanlıları  əsarətdə  saxlamağın  bütöv  bir 
sistemini hazırlamış çar imperiyası indiyə kimi də bu hazır «gediş»lərdən istifadə 
edirdi. Bəs nə idi bu «hazır gedişlər?» 
Ən  qorxulusu  müsəlmanların  məzhəb  ayrılığı—sünni,  şiə  söhbəti  idi.  Çar 
hökuməti azərbaycanlıların bu zəif yerindən bacarıqla istifadə edirdi. Lazım gələn 
anda  baş  qatmaq  üçün  bu  söhbəti  atırdı  ortaya.  Hətta  bu  işi  qızışdırmaq,  daima 
gərginlik  altında  saxlayıb  çəkişdirməkdən  ötrü  iki  ayrı-ayrı  idarə  yaratmışdı:  1) 
müftilik,  2)  şeyxül  islamlıq.  Tiflisdə  yaradılan  bu  idarələrin  yanında  «Ömər»  və 
«Əli» adları verilən məktəblər də açmışdı. 
Xalq  uzun  illər  boyu  mövcud  haqlardan  belə  məhrum  edilmişdi.  Şəhər 
bələdiyyə  məclislərinin  (Qorodskaya  duma)  yarıdan  çoxunu  -  əksəriyyət  təşkil 

---

21 
 
edən azərbaycanlılar deyil, başqa  millətlərin nümayəndələri təmsil edirdi. Bakıda, 
Gəncədə belə hallar mövcud idi. 
Çar  siyasəti  azərbaycanlıları  məhvə  aparırdı.  İstila  etdiyi  Qafqaziyada 
ikibaşlı siyasət oyunu oynayırdı. Qafqaziyadakı xristianlar orduya çağırıldığı halda, 
azərbaycanlılar bu hüquqdan məhrum idilər. 
Azərbaycan türkləri çar əsarəti altında inildəyib bütün hüquqlardan məhrum 
edilmişdi.  Əsrin  sonlarına  kimi,  onları  ana  dilində  nə  bir  məktəb  açmağa,  nə  də 
nəşriyyat  yaratmağı  qoyurdular.  (H.  Zərdabinin  «Əkinçi»  qəzetini  hansı  əzab-
əziyyət içərisində çap etməyi məlumdur). 
Çar  imperiyasının  Azərbaycandakı  siyasətində  bir  qorxulu  istiqamət  də 
vardı:  köçürmə.  Erməniləri  Azərbaycan  torpağına  doldurub  özünə  dayaq 
yaratmaqla yanaşı Rusiyadan və Ukraynadan buraya minlərlə adamlar göndərirdi. 
Yalnız  1833-43-cü  illərdə  Rusiya  və  Ukraynadan  köçürülənlərin  hesabına 
Azərbaycanda  15—20  kənd  yaradıldı.  Altıağac,  Mərəzə  kəndləri  1840-cı  ildə 
Astraxanka, Andreyevka, Slavyanka yaşayış yerlərini qurdu. Yalnız ötən əsrdə belə 
süni  yolla  məskunlaşdırılan  rus  mühacirlərinə  43861  hektar  Azərbaycan  torpağı 
ayrılmışdır. 
Bu  siyasətin  hansı  məqsədə  yönəldiyi  aydın  idi.  Azərbaycan  türkləri  öz 
doğma ocağından uzaqlaşsın, imperiyanı müdafiə edən qüvvələr bu mühüm strateji 
və iqtisadi əhəmiyyəti olan torpaqda məskunlaşsınlar. 
Azəri türkləri belə qorxulu oyuna məruz qalıb məhv olmaq təhlükəsində idi. 
İndi  ağrılarından  yazdığı  milliyyətin  faciəsini  yaxşı  görürdü.  Bu  qüvvətli 
selin qarşısını necə  kəsməli? Necə  etməli  ki,  getdikcə  coşub məcrasına  sığmayan 
dəli axınla sel milləti yuyub aparmasın. 
Budur,  Məmməd  Əmin  xalqının  düçar  olduğu  imperiya  zülmünə  etirazını 
bildirir, onun əsl simasını açıb xalqa çatdırır: 
«Rusiya  məmləkətində  hökm  sürən  istibdadın  ən  qədim  və  köhnə  olan 
üsullarından  biri  budur  ki,  istibdad  (yəni  bir  nəfərin,  yaxud  bir  dəstənin  keyfi 
istədiyi  kimi  ilən  idarə)  özünə  tabe  olan  millətləri  bir  növ  ilə  yağılaşdırıb  və 
tutuşdurub və belə müxtəlif millətlər arasına ziddiyyət və düşmənçilik salırdı...» 
Daha  sonra  Məmməd  Əmin  siyasətin  əsl  mahiyyətini  konkret  faktlarla 
göstərir.  Yazır  ki,  imperiya  öz  hökmranlığını  qoruyub  saxlamaqdan  ötrü  heç  bir 
vasitədən  çəkinmir.  Polisiv  köməyi  ilə  qətl  və  qarətlər  düzəldib  araya  nifaq  salır. 
Çünki belə olanda xalqın başı qarışır və o əsl düşməni ilə mübarizə apara bilmir. O 
zaman  hökumət  əziyyət  çəkmədən  sakitcə  hökmranlığını  davam  etdirir,  camaatı 
əsarətdə  saxlayır.  Məmməd  Əmin  bir  məsələyə  də  diqqət  yetirməyi  unutmur. 
Xalqın  öz  içərisindən  olan  satqınları  daha  təhlükəli  sayır.  Belə  adamlar  şəxsi 
mənafeyi  naminə  camaata  xəyanətlər  edir,  millətə  əzab  verirlər.  Və  haqlı  olaraq 
belələrini  «öz  millətini,  qövmini,  hər  bir  əfz  və  namusunu  satan  rəyispər» 
adlandırır. Bu «rəyispər»lə qarşı-qarşıya durmaq daha qorxuludur, çünki o sənin öz 
içərindən çıxıb. 

---