Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3. Azərbaycan I Dünya müharibəsi dövründə
9 oldu. İqtisadi tələblərlə bərabər ilk dəfə siyasi tələblər də irəli sürüldü. 1904-cü il dekabrında Bakıda neft mədənləri fəhlələrinin tətili onların qələbəsi ilə nəticələndi. Qəzalarda kəndli çıxışları baş verir, 1905-ci ildən başlayaraq qaçaq hərəkatı güclənirdi. Qaçaqlar kəndlilərin köməyindən istifadə edərək, zalım sahibkarların mülklərinə hücumlar edir, bəzən hökumət idarələri və polisə basqınlar edirdilər. 1903-cü il iyulun 15-də hökumət xəfiyyələri neft mədənlərində yanğınlar törətdi. Bu isə fəhlələrə qarşı ittiham irəli sürüb, onların üzərinə qoşun yeritməyə və fəalları həbs etməyə imkan verdi. Nəticədə bütün sonrakı tətillər polis və qoşunlar tərəfindən dağıdıldı. Siyasi mübarizənin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə bütün vasitələrdən istifadə edən imperiya üsul-idarəsi son vasitəyə əl atdı -ekstremist erməni təşkilatlarını dəstəkləməklə millətlərarası ədavəti qızışdırdı. Hökumətin milli qırğın siyasətinin həyata keçirilməsində "Daşnaksutyun" erməni partiyasının xüsusi rolu var idi. Partiya Osmanlı dövləti və Rusiya ilə mübarizədə mifik "Böyük Ermənistan" yaratmağı qarşısına məqsəd kimi qoymuşdu. Rusiya hakim dairələri partiyanın planlarmdan xəbərdar idi, hətta daşnaklarm tobliğatına elə uymuşdu ki, "partiyanın məqsədlərini dəstəkləyən" 45 min ermənini gəldikləri torpaqlara - Osmanlı dövləti və İrana köçürməyi planlaşdırırdı. 13 Açıq üsyan nəticəsində ermənilərin Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında məngənəyə düşəcəklərini anlayan daşnak liderləri Rusiyaya hücumdan vaz keçmək və loyallıq maskası altında gizlənmək qərarını qəbul etmişdilər. Öz növbəsində Qafqaz inzibati dairələri ermənilərin millətçi ideyalarından istifadə etmək qərarına gəlmişdilər. Erməni-azərbaycanlı münaqişəsi inqilabi mübarizəni zəiflətməli, zərbəni rəsmi hakimiyyətdən uzaqlaşdırmalı idi. Nəticədə erməni təbliğatının fəaliyyəti üçün şərait yaradılmış, erməni silahlı dəstələrinin yaradılması və təşkilatlanmasına göz yumulmuşdu. Hətta erməni liderləri ilə sıx qohumluq və maliyyə əlaqəsində olan Qafqaz canişini İ.İ.Voronsov-Daşkov etiraf etməyə məcbur olmuşdu ki, "Qafqazda bütün mətbuat ermənilərin əlindədir. Daşnakların özlərinin dediyinə görə, tam sər-bəstlikdən və hətta mətbuata nəzarət edən hökumət orqanlarının himayəsindən istifadə edir". 14 V.F.Mayevski göstərirdi ki, "həqiqət ona görə yoxdur ki, erməni müəllifləri ondan qaçırlar. Onlarda hər şey faktların şişirdilməsi üzərində qurulub. Onların bütün fəaliyyəti ermənilərə simpatiya, türklərə antipatiya oyadan cəfəngiyatın, eşidilməmiş qəddarlıqların uydurulmasına yönəldilib... Məhz mətbuatın sayəsində erməni məsələsində gerçəklik elə qatı çirkabla örtüldü ki, ondan həqiqət şuaları keçə bilmir. Erməni təbliğatçıları heç yerdə müqavimətlə üzləşmirdilər - nə cəmiyyətdə, nə də mətbuatda". 15 Milli ədavətin qı-zışdırılmasında erməni ruhaniləri də iştirak etmişdilər. V.F.Mayevski yazırdı: "Erməni ruhanilərinin dini fəaliyəti zəifdir. Bunun əvəzinə, onlar həmişə milli ideyaların qorunması istiqamətində fəal çalışmışlar. Ruhani liderlər "Tanrı kəlamı"nın təbliğatından daha çox xristian və müsəlmanların milli ədavətlərinin saxlanması üzərində çalışırdılar. Məktəblər, xüsusilə kilsə məktəbləri bu işdə ruhanilərə fəal kömək edirdilər". V.L.Veliçko qeyd edirdi: "Əsrlər boyu və elə indi də erməni pərakəndəliyinin mərkəzi orqanı siyasi dövlətçiliyin xüsusi formasını təşkil edən erməni teokratiyasıdır. Zahirən bu, kilsədir, əslində isə bir çox hallarda gizli siyasi məqsədi dini məqsədlərdən üstün tutan "milli" idarədir". 1905-ci il fevralın 2-də Bakıda başlayan təxribatlar fevralın 6-10-da əsl küçə döyüşlərinə keçmişdi. Yaxşı təşkilatlanmış və silahlanmış erməni dəstələrinin asan qələbə qazanacağından əmin olan hökumət dairələri polis və ordunu müşahidəçi mövqedə saxlamışdılar. Lakin milli ziyalılar və milli burjuaziyanın rəhbərliyi ilə azərbaycanlıların sürətlə təşkilatlanıb ciddi müqavimət göstərməsi istər daşnaklar, istərsə də onları dəstəkləyən dairələr üçün tam gözlənilməz olmuşdu. 16 1905-ci ilin may və noyabr aylarında Naxçıvanda, may və iyul ay-larında 13 Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.70. 14 Вердиева X., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.68 15 Маевский В.Ф. Армяно- татарская смута..., с.36. 16 Наджафов Б. Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в конце XIX - начале XX века. Баку, 1993, с.129-315 10 İrəvan quberniyasında, avqust ayında Şuşada baş verən döyüşlərdə polis və hərbi hissələrin daşnakların tərəfini saxlamasına, azərbaycanlılara atəş açmasına Qafqaz hakim dairələri barmaqarası baxmışdılar. 1906-cı ilin iyun ayında Şuşada baş vermiş yeni toqquşmalarda erməni quldur dəstələri çar hərbi hissələrinin top atəşi ilə qorunaraq hücumlar təşkil edirdilər. Lakin azərbaycanlı zadəganlarının təşkil etdiyi dəstələr nəinki daşnakların təcavüzünün qarşısını almış, hətta iki rus topunu ələ keçirmişdilər. İrəvan yaxınlığında Uşu, Cəbrayıl qəzasında Qacar, Zəngəzurda Çəmənzəminli kəndlərinin sakinlərinin erməni quldurlarına və onları dəstəkləyənlərə qarşı qəhrəmancasına mübarizəsi Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindəndir. Saray müşaviri V.F.Mayevski yazırdı: "Ermənilərin xalq qəhrəmanları barəsində bir şey eşidilibmi? Onlar yoxdurlar. Nəyə görə? Ona görə ki, bu mübarizlər öz xalqına azadlıq gətirmir, onun cəlladları rolunu oynayırlar. Erməni bandaları qırğınlar törədir, sonra isə gizlənirlər... Erməni - müsəlman toqquşmaları ilə bağlı şəxsən mənə nə məlumdursa, məni belə nəticəyə gəlməyə vadar edir ki, qanlı işlər hər yerdə ermənilərin özlərinin təşəbbüsü ilə başlayır. Bütün bu qiyamçılar vətənpərvər deyillər. Onların dinc, silahsız, heç bir təhlükə törətməyən müsəlmanları necə soyuqqanlıqla qətlə yetirmələrinin məndə danılmaz sübutları var... Qəddarlıqlara türklər deyil, bu qəddarlıqları uydurub onları türklərin başına yağdıran şərq xristianları qadirdirlər..." XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında yeni amil meydana gəldi - milli ziyalılar amili. Siyasi hüquqlar uğrunda mübarizə qadağa şəraitində gizli fəaliyyət göstərən partiyalar çərçivəsində birləşməyi tələb etdi. İstər müstəmləkə siyasəti, istərsə də erməni təcavüzünə qarşı mübarizədə "Difai" və "Müdafiə" təşkilatlarının rolu böyük idi. 1911-ci ilin oktyabrında "Müsavat" partiyası yaradıldı. 1905-1907-ci illər hadisələri göstərdi ki, XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycan torpaqlarını "dinc" üsullarla zəbt edən erməni millətçiləri artıq rəsmi dairələrin dəstəyi ilə açıq silahlı təcavüzə keçirdilər. Bununla belə, milli ziyalıların başçılığı, milli burjuaziyanın dəstəyi ilə azərbaycanlılar erməni təcavüzünün qarşısını ala bilmişdilər. 1912-ci ildə Rusiya imperiyası Xarici İşlər Naziri S.D.Sazonov Nazirlər Kabinetindəki məruzəsində "Rusiyanın məqsədi, nəyin bahasına olursa-olsun, türklər, kürdlər və bizim tatarlar arasında oları səddi - Ermənistanı yaratmaqdır" 17 söyləməklə ermənilərlə bağlı plan və məqsədlərini açıqlamışdır. 1.3. Azərbaycan I Dünya müharibəsi dövründə 1914-cü ildə başlamış I Dünya müharibəsi (dövrün mətbuatında ona Böyük müharibə deyilirdi) hərbi əməliyyatların əhatə dairəsi və müharibə qurbanlarının sayına görə əvvəlki müharibələri üstələmiş və bütün dünyanı dəhşətə gətirmişdi. Müharibədə iştirak edən hər ölkənin öz planları var idi. Bu planlarda Azərbaycan xüsusi yer tuturdu. Şimali Azərbaycanın ehtiyatları Rusiya, eləcə də onun müttəfiqləri İngiltərə və Fransaya xidmət edirdi. Bu ölkələrin əsas rəqibi -Almaniya Azərbaycanın Rusiyadan ayrılmasında maraqlı idi. Alman monopoliyaları hələ XX əsrin əvvəllərindən Bakı neftinə xüsusi maraq göstərirdilər. Öz müttəfiqi Osmanlı dövlətinin iştirakı ilə Almaniya Qafqaz və Ön Asiyanı öz təsir dairəsinə daxil etməyə türk ordusunun köməyi ilə Hindistan və Əfqanıstana yol açmağa can atırdı. Beləliklə, Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və Bakı nefti müharibənin strateji məqsədlərinə çevrilirdi. Tərkibində Cənubi Azərbaycan olan İran Qacarlar dövləti bitərəf qalmağa üstünlük verirdi. Ancaq bu ölkədə də vəziyyət sabit deyildi. Cənubi Azərbaycanın qərb vilayətlərində azərbaycanlılar, kürdlər, aysorlar və ermənilər arasında milli zəmində toqquşmalar təşkil edilmişdi. Müharibə başlanandan dərhal sonra, 1914-cü ilin sonunda Cənubi Azərbaycanın böyük hissəsi türk qoşunları tərəfindən zəbt edildi. Bunun nəticəsində millətlərarası toqquşmalar dayandırıldı. Lakin Sarıqamış 17 Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.72. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|