Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nailə Vəlixanlı 7 1. MünaqiĢənin 1
- 1.2. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində
6 eşidilməmiş qəddarlıqlar uydurmağa əsaslanmışdır ki, başqalarında ermənilərə rəğbət, türklərə nifrət hissi yaransın". Bunların qarşısını almaq, erməni təbliğatını susdurmaq isə ilk növbədə tarixi həqiqətə əsaslanan kitabların yazılması ilə mümkündür. Azərbaycan hərb tarixinin şanlı səhifələri haqqında olan hazırkı kitab da həmin zərurətdən irəli gəlir. Şübhə etmirik ki, bu kitab oxucular və ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanacaqdır. Akademik Nailə Vəlixanlı 7 1. MünaqiĢənin 1 qısa tarixçəsi 1.1 Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci bəndi – XX əsrin əvvəllərində partlamıĢ bomba 1828-ci il fevralın 10-da Rusiya və İran dövlətləri arasında Təbriz ya-xınlığındakı Türkmənçay kəndində sülh müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə Azərbaycanın taleyində dərin izlər qoydu: Azərbaycan öz dövlətçiliyini itirdi, onun Araz çayından şimalda yerləşən torpaqları Rusiyaya, cənubdakı torpaqları isə İran Qacarlar dövlətinə birləşdirildi. Müqavilənin digər maddələrinə nisbətən o zamanlar qorxusuz görünən 15-ci maddəsi XX əsrin əvvəllərində bomba kimi partladı. Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsi Qacarlar dövlətinin ərazisində yaşamış ermənilərə aid idi. Bu maddədə deyilirdi ki, şah Azərbaycan adı ilə tanınan ərazidə (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur) Rusiya imperatorunun tərəfini saxlamış şəxsləri cəzalandırmayacaq, onlara 1 il müddətində yaşadıqları torpaqları tərk edib, Rusiya imperiyasının ərazisinə keçməyə maneçilik törətməyə-cək, daşınmaz əmlaklarını satmaq üçün bu şəxslərə 5 il vaxt verəcəkdir. 2 Beləliklə, erməni ailələri Azərbaycanın İrəvan, Qarabağ, Naxçıvan, Şəki və Şamaxı xanlıqlarının ərazilərinə köçürülməyə başlayır. Ermənilərin Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ torpaqlarında yerləşdirilməsi Azərbaycanı Gürcüstan və Türkiyədən təcrid etmək, Cənubi Qafqazda ermənilərin kompakt yaşadıqları vilayəti yaratmaq məqsədini güdürdü. XIX əsr rus tarixçisi V.Potto yazırdı ki, Rusiya hakim dairələri "Rusiyanın rəhbərliyi altında Asiyada güclü Ermənistan dağlıq dövlətini yaratmaq...” fikirlərindən əl çəkmirdi, "Ermənistan İran, Türkiyə və Rusiya ilə həmsərhəd, Xəzər dənizində limana malik ölkə olmalı idi". Köçürülməni sürətləndirmək və bu işdə pərakəndəliyə yol verməmək üçün erməni V.O.Behbudovun rəhbərliyi ilə xüsusi komitə yaradılmışdı. 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibəsinin gedişində və müharibədən sonra da Türkiyə ərazisindən Azərbaycan ərazilərinə ermənilərin köçürülməsi davam etdirildi. 1828-1830-cu illərdə 40 mindən artıq İran və 84 mindən artıq Türkiyə ermənisi köçürülərək Cənubi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirildi. Həmin dövrdə İrəvan şəhərini idarə etmək üçün rus zabitlərindən ibarət müvəqqəti hökumət yaradılmışdı. 1911-ci ildə N.N.Şavrovun qeyd etdiyi kimi, "rəsmən köçürülmüş 124 min erməninin arxasınca çoxlu sayda qeyri-rəsmi köçənlər də olmuşdur. Onların ümumi sayı 200 min nəfərdən artıqdır". 3 Erməni ailələrini yerləşdirmək üçün çar hökuməti tərəfindən təqib olunan azərbaycanlı xan və bəylərin torpaqları, həmçinin dövlət torpaqları (əvvəllər onlar da xanlıqlara məxsus idi) ayrılmışdı. XVIII əsrin sonları - XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş müharibələrdə azərbaycanlı əhalinin bir qisminin həlak olması, bir qisminin isə çarizmin dini və siyasi təzyiqi altında Türkiyə və İrana köçməsi Azərbaycanda ermənilərin yerləşdirilməsinə imkan yaratdı. 1822-1823-cü illərdə rus məmurları tərəfindən tərtib edilmiş "Qarabağ əyalətinin təsviri"nə görə, keçmiş Qarabağ xanlığının ərazisində yaşayan əhalinin yalnız 8,4%-i xristian (alban və ermənilər) idi. Lakin artıq 1832-ci ildə ermənilərin köçürülməsi hesabına xristianların sayı 34,8 %-ə çatdırıldı. "Təsvir"ə əsasən, Şuşa şəhərində 1948 azərbaycanlı və 474 erməni ailəsi yaşayırdı. 4 Rusiya məmuru İ.Şopenin qeydlərinə əsasən, 1832-ci ildə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində 164.450 nəfər (31.201 ailə) yaşayırdı ki, onlardan 25.151 nəfəri (4.428 ailə) "Assuriya ərazisindən köçürülmüş yerli ermənilərdir". Beləliklə, azərbaycanlı əhalinin sayı yenə də üstün idi, lakin köçürmələr regionun etnik tərkibinə əhəmiyyətli təsir göstərirdi. 1 Azərbaycan tarixinin “ağ ləkələrindən” biri onun dövr və hadisələrinin qısa və yığcam adlar ilə təmin edilməməsi ilə bağlıdır. Belə ki, 1918-ci il mart hadisələri əsaslı olaraq soyqırım siyasəti kimi qiymətləndirilibsə, Bakı Soveti daha sonra Sentrokaspi Diktaturası və ingilislərin Azərbaycan hökuməti və onun müttəfiqi Osmanlı dövlətinə qarşı yeritdiyi siyasət və baş vermiş döyüşlər heç bir ad (müharibə və.s) almamışdır. Bu səbəbdən biz 1918-ci ilin iyun- sentyabr hadisələrini “münaqişə” termini ilə bildiririk. 2 Şükürov K. Türkmənçay - 1828. Tarixi xronika (ixtisarla). Bakı, 2006, s.139 3 Шавров Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Баку, 1990, с. 63. 4 Описание Карабагской провинции (составленное в 1823 году по распоряжению главноуправлявшего в Грузии Ермолова). Тифлис, 1866(təkrar nəşr Bakı, 2004), с. Х 8 İran Qacarlar dövlətində Rusiyanın səfiri olan A.S.Qriboyedov yazırdı: "Biz İosif Arqutinski ilə fikirləşirdik ki, müsəlmanları onların ağırlaşmış vəziyəti ilə necə barışdıraq, onları necə inandıraq ki, ermənilər onların torpaqlarını həmişəlik tutmayıblar". Çarizmin Cənubi Qafqazda işğalçı fəaliyyəti ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında dövlət qurmaq iddiasını fəallaşdırdı. Rusiyanın yaxından köməyi ilə bu iddianın reallaşmasına çalışan yeni erməni "ideoloqları", hərbçiləri, din xadimləri, məmurları yetişdirildi. Dövrün müasirlərindən biri yazırdı: "O dövrdən bəri ermənilərin müsəlman dövlətlərindən Rusiyaya köçü ardı-arası kəsilmədən davam edirdi... Türkiyə və ya Persiya ilə hər bir müharibə bizə on minlərlə erməni bəxş edirdi". 5 XIX əsrin ikinci yarısında ermənilərin Şimali Azərbaycana miqrasiyası kəskin surətdə artdı. Buna səbəb 1853-1856-cı illər Krım müharibəsi, 1877-1878-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsi və onları müşayiət edən hadisələr idi. Belə ki, 1877-ci ildə "general Terqukasov bizim Surmari qəzasına 35 min araba Türkiyə ermənisi köçürmüşdü". N.N.Şavrov qeyd edirdi: "Ermənilərin daha geniş miqyasda köçü 1893-1894-cü illərdə, Türkiyədə erməni hadisələri olanda baş verir. 1897-ci ildə gəlmə ermənilərin sayı 90 min nəfəri ötmüşdü. 1896- cı ildə general - adyutant Şeremetev Zaqafqaziyadakı ermənilərin sayını 900 min nəfər kimi müəyyən etmiş, 1908-ci ildə isə onların sayı 1 milyon 300 min idi". Yalançı şahidlikdən geniş istifadə etməklə torpaqsız köçkünlərdən olan ermənilər dövlət torpaqlarının böyük sahələrini zəbt etdilər". 6 1917-ci ildə daha 300 min erməni Anadoludan Cənubi Qafqaza, əsasən Azərbaycan torpaqlarına qaçmışdı. 7 Təzə köçürülmüş əhaliyə yerli camaat hesabına torpaqlar və imtiyazlar ayrılmışdı. Beləliklə, əvvəldən ermənilərin Şimali Azərbaycanda artımı mexaniki hərəkət hesabına baş verirdi. Köç baş verəndən dərhal sonra Rusiya inzibati dairələri erməniləri yerli infrastruktura "yeritməyə" çalışırdılar. Rusiya mətbuatında başlayan təəsübkeşlik kampaniyası barəsində V.L.Veliçko yazırdı: "satılmış rus publisistləri rus insanlarını inandırmağa çalışırlar ki, ermənilər Qafqazda yeganə və mədəni ünsürdürlər. Peterburqda erməni varlıları və onların nümayəndələri hakim siniflərə və təəssüf olsun ki, bir çox mətbuat nü-mayəndələrinə neft aksiyaları, ləzzətli yeməklər və hətta bu məqsədlə xüsusi olaraq muzdla tutulmuş gözəl qadınların dodaqları ilə bunu sübut etməyi bacarırlar". 8 Bu zaman əsas vasitə kimi din istifadə edilirdi: "Xristianlığa olan bu istinadlar olduqca səciyyəvidir, çünki ermənilər öz qonşuları müsəlmanların hesabına yararlanmaqdan vaz keçməzlər, həm də ona görə ki, "xaçpərəst" ("xristianin") adı onlara imtiyazlı səviyyə verir". 9 XIX əsr rus qafqazşünasları çar hökuməti tərəfindən köçürülmüş in-sanlara avtoxton azərbaycanlı əhalinin mülayim münasibətini belə izah edirdilər: "azərbaycanlıların qanı, şübhəsiz ki, əsilzadə qanıdır; təbiətən onlar xeyirxaq, cəsur, ürəyiaçıqdırlar, əqli və mənəvi inkişafa meyllidirlər. Dövlətçilik ideyası və özü də güclü hakimiyyətə, ənənələrə və qayda-qanuna hörməti nəzərdə tutan ideya, şübhəsiz ki, onlara xasdır. Əsasən azərbaycanlı güclü və patriarxal-ədalətli qeyri-məhdud hakimiyyətin tərəfdaşıdır..." 10 Ürəyiaçıqlıq, qonaqpərvərlik, "patriarxal-ədalətli" çarın qərarlarına hörmət - bu səbəbləri Rusiya tədqiqatçıları xüsusi qeyd etmişdilər. Ermənilərin Qafqaza böyük planlı köçürülmələri müasirin dili ilə desək, "bütün Zaqafqaziyanı qana boyamışdı". Saray müşaviri V.F.Maevski yazırdı: "Daşnaksutyun" və ona bənzər cəmiyyətlər istər Türkiyədə, istərsə də Qafqazda erməni xalqının əsas bəla mənbəyidir". 11 Maraqlıdır ki, "Daşnaksutyun" partiyasının yaradıcıları və liderlərindən biri O.Kaçaznuni 1923-cü ildə yazırdı: "Qəddar taledən şikayət etmək və bizim bədbəxtçiliyimizin səbəbinin bizdən kənarda axtarmaq acıdır - bu bizim milli psixologiyamızın xarakterik cəhətlərindən biridir". 12 Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi XX əsrin əvvəllərində də davam edirdi. Onlar artıq istər Qərb dövlətləri, istərsə də Rusiyanın siyasətinin əhəmiyyətli alətinə çevrilirdilər. 1.2. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində 1903-1905-ci illərdə Rusiya imperiyasını bürümüş iqtisadi böhran Azərbaycan iqtisadiyyatına da ağır zərbə vurdu. Dözülməz əmək və yaşayış şəraiti əhalinin narazılığının artmasına səbəb olurdu. XX əsrin əvvəllərinin əsas mübarizə forması fəhlələrin mütəşəkkilliyi ilə tətillər 5 Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян и их миграция на Кавказ с Балкан. Баку, 2003, с.76-77. 6 Шавров Н.Новая угроза, с.64-66. 7 Вердиева X., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.74. 8 Вердиева X., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.114. 9 Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.74. 10 Yenə orada,с.155-157. 11 Yenə orada с. 24-25. 12 Вердиева X., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян, с.69. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|