Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
34 siyasətindən narazı olan Mir Mehdi xan irəvanlılarla razılığa gələrək onlarla birləşir və üsyanın rəhbəri olur. Əmiraslan xanın onlara aman verməcəyini bilən yerli əhali ona güclü müqavimət göstərir. Bu müqavimət qarşısında Əmiraslan xan geri çəkilməyə məcbur oldu. Tezliklə Əmiraslan xana qarşı irəvanlıların da daxil olduğu Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin ittifaqı yarandı. İrəvanlılara rəhbərlik edən Mir Mehdi xan, Muğan xanı Həsənəli xan, Əmiraslan xan tərəfindən talana məruz qalmış kürdlər, avşarlar qüvvələrini birləşdirərək 30.000-ə yaxın qoşunla Əmiraslan xana qarşı çıxır- lar. Birləşmiş qoşunlar Urmiya şəhərinə hücum edərək xanın burada yer- ləşən bütün xəzinəsini ələ keçirir və öz aralarında bölüşdürürlər (70,203- 204). Bunun ardınca doğma qardaşı Adil şahı taxtdan salaraq hakimiyyətə gələn İbrahim Mirzə Əmraslan xanı məğlub edərək onu öldürür (24,108; 25,40). Beləliklə, irəvanlılar yeni yaranmış xanlığı təhlükədən qoruya bild- ilər. Beləliklə, İrəvan üsyançılarını öz tərəfinə çəkərək, üsyana rəhbərliyi ələ ala bilən Mir Mehdi xan Əfşar (1747-1752) hakimiyyəti ələ keçirərək müs təqil İrəvan xanlığının əsasını qoyur (421,93). 1.2. XVIII yüzilliyin 50-80-ci illərində İrəvan xanlığının siyasi vəziyyəti İrəvan xanlığı yarandığı gündən müstəqil bir dövlət kimi qonşu dö- vlətlərlə, Azərbaycanın bəzi xanlıqları ilə siyasi münasibətlər qurmuş və varlığının qorumaq üçün həmişə mübarizə aparmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın qərb qurtaracağında yaranmış İrəvan xanlığı əlverişli strateji mövqedə yerləşdiyindən Rusiya, Osmanlı və İran kimi dövlətlərin mənafeyinin toqquşduğu bir bölgə idi. Ona görə də, xanlıq tez-tez qonşu dövlətlərin hücumlarına məruz qalırdı. Bəzən də İrəvan xanları güclənmək məqsədi ilə ərazilərini genişləndirməyə çalışırdı. Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığının da siyasi tarixi ara müh aribələri ilə zəngin olmuşdu. İrəvanı müstəqil xanlığa çevirən Mir Mehdi xan (1747-1752) xanlığın ərazisini genişləndirmək üçün qonşu xanlıqlara yürüşlər təşkil edirdi. O, 1748-ci ilin əvvllərində Urmiya xanlığına hücum edir. Gələcəkdə taxt-tac iddiaçılarından biri olan, lakin həmin dövrdə bir o qədər qüvvəsi olmayan Urmiya xanı Fətəli xan Əfşar irəvanlılarla döyüşdə məğlubiyyətə uğrayır. Nəticədə, Fətəli xan Mir Mehdi xana güzəştə getməyə məcbur olmuşdu (24,111; 25,42). Lakin yenicə yaranmış İrəvan xanlığı tezliklə, qonşu dövlətlər arasın- da gedən mübarizə meydanına çevrildi. XVIII əsrin 40-cı illərin axırlarında 35 şah taxt-tacı uğrunda mübarizə qızışdığından Cənubi Qafqazda da mürəkkəb vəziyyət yaranmışdı. Bundan yüksək şəkildə yararlanmağa çalışan Kartli- Kaxetiya çarları II Teymuraz və oğlu II İrakli, digər tərəfdən isə Qarabağ xanı Pənahəli xan arasında bölgədə nüfuz dairəsi uğrunda mübarizə gedirdi. Xüsusilə, İrəvan, Gəncə, Naxçıvan xanlıqları tez-tez Kartli-Kaxetiya çarlığının hücumlarına məruz qalırdı (37,161; 192,129). İrəvanı özünə tabe etmək niyyətində olan çar Teymuraz və oğlu İrakli bunun üçün hər cür va- sitələrdən istifadə edirdilər. Xanlığın ərazisində yaşayan ermənilər bu işdə onların ən yaxın köməkçiləri idi. Ermənilər (çox vaxt bunlara qonşu xanlıqlardan olan ermənilər də qoşulurdu-E.Q.) xanlıqda qarışıqlıq salmaqla, yalan vədlərlə hər iki dövlət arasındakı münasibətləri gərginləşdirdi. Belə ki, ermənilər Kartli-Kaxetiya sarayı ilə gizli danışıqlar aparırdı. P.Butkov yazır ki, «İrəvan və Gəncədən olan ermənilər 1749- cu ilin avqustun əvvəllərində çarın yanına gələrək çar Teymuraza tabe olacaqlarını və beş min rubl məbləğində vergi verəcəklərini vəd etdilər» (70,241; 84, c.1, 237-238). Lakin ermənilərin xəyanəti İrəvan xanının nəzərindən qaçmırdı. Buna görə də, Mir Mehdi xan Kartli-Kaxetiya sarayı ilə gizli əlaqə saxlayan erməniləri cəzalandırmaq qərarı vermişdi. Onun bu tədbiri Kartli-Kaxetiya sarayının narazılığına gətirib çıxarmışdı. İrəvanın daxili işlərinə qarışmağa bəhanə axtaran çar Teymuraz ermənilərin müraciətindən istifadə edərək 1749-cu ilin sentyabrında 25 minlik qoşunla İrəvana yürüş etdi. Sentyabrın 29-da çar qoşunu bir kəndi zəbt edə bildi. Müqavimət göstərmək iqtidarında olmayan Mir Mehdi xan ermənilərə divan tutmağı dayandırır və çar Teymurazla sülh bağlayır. Noyabrın 22-də çar qoşunları xanlığı tərk edərək geri qayıdır (70,241). Kartli-Kaxetiya çarlarının tez-tez qonşu Azərbaycan xanlarının daxili işinə qarışması qüdrətli xanların narazılığına səbəb olurdu. Belə xanlardan biri qonşu Azərbaycan xanlarını özünə tabe etmək istəyən Qarabağ xanı idi. Mirzə Camal Cavanşir yazırdı ki, «Az bir müddətdən sonra Pənah ( Pənahəli-E.Q.) xana xəbər çatdı ki, mərhum Nadir şahın oğlu (nəvəsi-E.Q.) Şahrux Mirzə, Adil şah adlandırılan Əliqulu xanı öldürərək (İbrahim Mir- zəni-E.Q.), Xorasanda şahlıq taxtında oturmuş və İraq, Azərbaycan və Fars torpaqlarında qarmaqarışıqlıq üz vermişdir. Bu zaman Pənah xan Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və xüsusilə Ərdəbil vilayətlərini ələ keçirmək və o yer- lərin xanlarını özünə tabe etmək qərarına gəldi» (37,115). İlk növbədə Pənahəli xan bu işdə ona mane ola biləcək Kartli- Kaxetiya çarlığını zərərsizləşdirmək məqsədi ilə 1749-cu ilin dekabrın əvvəllərində gəncəli Şahverdi xan, şəkili Hacı Çələbi xan, qəbələli Ağamalı xan, muğanlı Səfərəli və şamaxılı Hacı Məhəmmədəli xanla ittifaq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|