Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
192 tehsalın səmərəli təşkili, son nəticədə sosial və iqtisadi vəzifə- lərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı dövlətin və cəmiyyətin daha çox resurs və imkanlara malik olmasını təmin edir. Səmərəlilik amili ümumi (mütləq) və müqayisəli (nisbi) şə- kildə olmaqla fərqləndirilir (45, с. 62). Ümumi səmərəliliyin he- sablanması təsərrüfat subyektləri və regionlar çərçivəsində sə- mərəlilik səviyyəsinin müqayisə edilməsi üçün konkret zaman kəsiyində iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrində səmərəliliyin və ümumi iqtisadi nəticələrin təhlili və qiymətləndirilməsi baxı- mından zəruridir. Müqayisəli səmərəlilik istehsal, təsərrüfat, texniki və təş- kilati qərarların qəbul edilməsinin əsaslandırılması, eyni zaman- da bu sahədə ən optimal və alternativ variantların seçilməsi məqsədilə müəyyən edilir. Belə seçim səmərəliliyin keyfiyyəti, əlavə kapital qoyuluşunun səmərəlilik əmsalı və ya ödəmə müd- dətinin hesablanması, eləcə də texniki-iqtisadi göstəricilər siste- minin müxtəlif variantları üzrə müqayisə əsasında aparılır. Sə- mərəliliyin mahiyyəti onun meyarları ilə yanaşı iqtisadi səmərə- liliyin, həmçinin, xərclərin və resursların təsnifləşdirilməsi əsa- sında da konkretləşdirilir. Səmərəliliyin səviyyəsi haqqında real informasiyalar onun ifadə forması və təsnifləşdirilməsi ilə sıx əlaqədardır. İqtisadi sə- mərəliliyin qiymətləndirilməsində bir qayda olaraq üç qrup gös- təricilər istifadə olunur; həcm göstəriciləri, yekun göstəricilər və sosial nəticələr üzrə göstəricilər. İqtisadi səmərəliliyin həcm göstəricilərinə istehsal edilən və göstərilən xidmətlərin natural və ya dəyər göstəricilərini özündə ifadə edən bazis göstəriciləri şamil edilir. Həcm göstəricilərinin natural formasına istehsal edilən məhsulun, ümumi əmtəəlik məhsulun, tikinti-montaj işlərinin həcmi və emal olunan məh- sulun natural normativ dəyəri və s. aiddir. Səmərəliliyin yekun-nəticə göstəriciləri bir qayda olaraq istehsalın keyfiyyət strukturunun vəziyyətini, bazar tələbatının ödənilməsini, idəretmənin müxtəlif səviyyələrində təsərrüfat 193 fəaliyyətinin son nəticələrini özündə əks etdirir. Müvafiq gös- təricilər, həmçinin, milli və xalis gəliri, ümummilli məhsulun sə- viyyəsini, iqtisadi mənfəəti, maya dəyərinin aşağı salınması ilə bağlı qənaətin həcmini, mövcud qiymətlərlə məhsul satışının həcmini, istehsal güclərindən istifadə vəziyyətini, məhsul və xidmətlərin keyfiyyətini də təcəssüm etdirir. Həcm göstəricilə- rini bir çox hallarda istehsal fəaliyyətinin kəmiyyət göstəriciləri kimi də səciyyələndirirlər. Bu amil adətən müvafiq göstəricilər- dən diferensiallaşmış səmərəlilik göstəricilərinin hesablanması zamanı istifadə edilir. İstehsalın səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində sosial nəti- cələr xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, səmərəliliyin sosial göstəricilərində iqtisadi inkişafda insan amilinin prioritetliyi, cəmiyyətin və əmək kollektivinin sosial məqsədlərinə uyğun olaraq istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin ifadəsi öz əksini tapır. Təsərrüfat subyektinin maraqları sosial nəticələrlə sıx qarşılıqlı əlaqədə olur, belə ki, istehsalın nəticələri yüksəl- dikcə o, sosial nəticələrə müsbət təsir göstərir, əksinə, istehsalın nəticələri aşağı endikcə bu amil sosial nəticələrə mənfi təsir edir. Sosial nəticələr aşağıdakı göstəriciləri özündə təcəssüm etdirir: - əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi (əmək haqqının, real gəlirlərin, yaşayış minimumunun, əhalinin sosial-kommunal təminatının və həyat səviyyəsinin yüksəlməsi); - asudə vaxtdan və əmək-iş şəraitindən istifadənin səmərəli- liyi (istehsal qəzalarının azalması, mütəxəssis-kadr axınının qarşısının alınması, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artması və s.); - ekoloji mühitin yaxşılaşdırılması, istehsal prosesinin ətraf mühitə təsiri. Sosial nəticələrin yekun nəticələrə təsiri heç də həmişə konkret kəmiyyət ifadəsində öz əksini tapmır. Bu baxımdan tə- sərrüfat fəaliyyətində qarşıya qoyulan məqsədlərin təsnifləş- dirilməsi və onların dolayı formada qiymətləndirilməsi təcrübəsi kifayət qədər geniş yayılmışdır (46, с. 143). Beynəlxalq təcrübə- 194 də xərclərin və resursların təsnifləşdirilməsi universal xarakter daşıyır və burada resurslardan istifadənin və istehsal xərclərinin aşağıdakı göstəriciləri xüsusilə fərqləndirilir: - canlı əmək məsrəfləri (iş vaxtının həcmi, əmək haqqı fondu); - maddi məsrəflər (xammal, material, yanacaq, enerji xərcləri); - istehsal fondları (əsas istehsal fondları, dövriyyə fondları, tədavül fondları); - kapital qoyuluşları və investisiyalar (əsas istehsal fond- larının geniş təkrar istehsal və dövriyyə fondlarının artırılması ilə bağlı xərcləri); - təbii resurslardan istifadə səviyyəsi (torpaq, meşə, su ehtiyatları); - informasiya resursları və onların təminat imkanları (elmi- tədqiqat işlərinin nəticələri, ixtiralar, innovasiya tədbirləri və di- gər elmi yeniliklər); - iqtisadi kateqoriya olaraq iş vaxtının qiymətləndirilməsi (iş davamiyyət müddəti, istehsal müddəti, investisiyaların real- laşdırılması müddəti, innovasiyaların reallaşdırılması müddəti, yeni texnikanın tətbiqi). Müasir praktikada təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi nis- bətən azsaylı göstəricilərlə xarakterizə edilir. Lakin, bütün bun- lara baxmayaraq təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən belə sə- mərəlilik göstəricilərinin hər birinə çoxsaylı amillər öz təsirini göstərir. Təbii ki, bu amillər son nəticədə həmin göstəricilərin dəyişikliyə uğramasında da mühüm rol oynayır. Müvafiq amillər əsasən xüsusiyyətlərinə və ardıcıllığına görə qruplaşdırılır və iqtisadi təhlil prosesində onlar həm də müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir. Təhlilin vəzifələrindən asılı olaraq təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəlilik göstəricilərinə təsir edən amilləri daxili və xarici təsir xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirmək mümkündür. Təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinə təsir edən əsas daxili amillər bir qayda olaraq təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin nəti- Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|