Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
198 nəlxalq təcrübədə olduğu kimi, Azərbaycanda da bu amillə mü- asir tələblər baxımdan yanaşılması ölkədə qəbul edilən sosial-iq- tisadi yönümlü Dövlət Proqramlarının uğurla həyata keçiril- məsinə öz əvəzsiz töhfəsini verə bilər. Bazar iqtisadiyyatında əmək məhsuldarlığının göstəriciləri təsərrüfat subyektində iqti- sadi fəaliyyətin səmərəliliyinin, səviyyə və dinamikasının müəy- yənləşdirilməsinin müxtəlif variantları ilə şərtlənir. Belə ki, qar- şıya qoyulmuş məqsədə nail olunması üçün çəkilən xərclərin və eyni zamanda fəaliyyətin nəticələrinin müəyyən edilməsi zə- ruridir. Daha dəqiq ifadə etsək, təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün ilk növbədə istehsal və idarəetmə fəaliyyətinin nəticəsi, bu nəticəyə nail olunması ilə bağlı sərf olunan xərclərin nisbəti aydın şəkildə hesablanmalıdır. Əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi üçün yalnız əmək məhsuldarlığını xarakterizə edən göstəricilərin məcmusu ən zə- ruri əsas kimi götürülmür. Həmçinin, bu zaman əmək məhsul- darlığının qiymətləndirilməsi metodları da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi metodları əslində sistemin xarakterindən bilavasitə asılı olub, eyni zaman- da təhlilin məqsədləri və təsərrüfat fəaliyyətinin təşkilinin spe- sifik xüsusiyyətləri ilə sıx əlaqədardır. Xüsusilə, əmək məhsul- darlığının qiymətləndirilməsi metodları üçün mövcud sistemin keyfiyyət etibarı ilə xarakterik cəhətləri ön plana çəkilməlidir. Bu baxımdan, əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi metod- larını üç əsas qrup üzrə təsnifləşdirmək məqsədəuyğundur. Birin-ci qrupu amil metodları adlandırırlar, müvafiq metodlar ilk növbədə əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi üçün göstə- ricilər məcmusunun köməyi ilə həyata keçirilir. Əmək məhsul- darlığının qiymətləndirilməsinin ikinci mühüm metodlarına əsa- sən çoxamilli metodlar aid edilir. Çoxamilli metodlar bir qayda olaraq, vahid göstəricidən - məhsul buraxılışının xərclərə olan nisbəti formasında müəyyənləşdirilir. Bundan əlavə, ayrılıqda təsərrüfat subyektində istehsal olunan məhsul növləri, həm də onun əvəzedicilərinin satışından əldə olunan maliyyə gəlirləri və 199 bu istiqamətdə sərf olunan əsas xərclər bütövlükdə çoxamilli metodun xarakterik cəhəti kimi səciyyələnir. Əmək məhsuldar- lığının qiymətləndirilməsini xarakterizə edən üçüncü zəruri metod çoxmeyarlı metodlar adlanır. Müvafiq metodların tətbiqi zamanı bir qayda olaraq əmək məhsuldarlığını xarakterizə edən vahid göstəricidən istifadə edilir. Xüsusi göstəricilərin vasitəsilə əmək məhsuldarlığının qiy- mətləndirilməsi son dövrdə daha geniş istifadə olunmaqdadır. Belə ki, beynəlxalq təcrübədə müəssisə və firmalar səviyyəsində əmək məhsuldarlığını xarakterizə edən göstəricilər arasında kifayət qədər geniş yayılanlara aşağıdakıları şamil etmək olar: - sərf edilən hər bir adam/saat ərzində məhsul buraxılışı; - hər bir orta illik işçiyə düşən məhsul buraxılışı; - istifadə edilən mal-material məsrəflərinin hər qiymət va- hidinə (manat, dollar və s.) düşən məhsul buraxılışı; - sərf edilən enerjinin hər vahidinə düşən (qiymət ifa- dəsində) məhsul buraxılışı; - əsas kapitalın hər bir qiymət vahidinə düşən məhsul bu- raxılışı; - amortizasiya ayırmalarının hər bir qiymət vahidinə düşən məhsul buraxılışı; - işlənilmiş hər maşın / saata düşən məhsul buraxılışı. Məhsul buraxılışında stabil qiymətlərlə məhsul satışının həcmi, eyni zamanda ümumi daxili məhsulun həcmi, ümumi əlavə dəyər, natural ifadədə fiziki məhsul buraxılışı göstəri- cilərindən də istifadə edilə bilər. Bazar münasibətində xüsusilə qeyri-müəyyən şəraitlər özü- nü çevik şəkildə büruzə verir və bazardakı belə qeyri-müəy- yənlik ilk növbədə istehsal güclərinin və işçi heyətinin məşğul- luq istiqamətinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Təbii ki, qey- ri-müəyyənlik şəraitində məhsula olan tələbatın, istehsal olunan məhsul növlərinin həcminin, istifadə edilən avadanlıq və texno- logiyaların potensial imkanları vəziyyətinin dəyişməsi eyni zamanda istehsal prosesində kapital tutumluluğunun dəyişmə 200 halları ilə müşahidə edilir. Mövcud vəziyyət isə təsərrüfat sub- yektlərində əmək məhsuldarlığının mümkün qiymətləndirmə üsulları kimi sabit və dəyişən xərc göstəricisindən istifadə edil- məsini ön plana çəkir. Qeyd etmək lazımdır ki, idarəetmə uço- tunda bu qəbildən olan metodologiyanı əsasən direkt-kostinq də adlandırırlar (48, с. 122). Belə yanaşma xərclərin kompensasiya məbləğinin qiymətləndirilməsi kimi də səciyyələndirilə bilər və onu aşağıdakı düsturla müəyyənləşdirmək mümkündür: Direkt-kostinq vasitəsilə əmək məhsuldarlığının qiymətlən- dirilməsi zamanı təsərrüfat subyektində əsas göstəricilər bütöv- lükdə və ya ayrı-ayrı məhsul istehsalı sahələri çərçivəsində mü- əyyən edilir. Bu zaman konkret məhsul növlərinin istehsalı za- manı əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi üçün direkt- kostinq göstəricisindən istifadə edilir. Həmçinin, əmək məh- suldarlığını səciyyələndirən xüsusi göstəricilərin təhlili ilə bağlı əlavə informasiyalardan da istifadə edilə bilinər ki, həmin informasiyalar bir qayda olaraq ənənəvi üsullarla əldə edilir. Əmək məhsuldarlığını makro səviyyədə xarakterizə edən ən mühüm göstərici əsasən iqtisadiyyat sahələrində məşğul olan hər bir nəfər işçiyə görə real ümumi daxili məhsulun həcmi nisbə- tində hesablanmalıdır. Başqa formada ifadə etsək, bu zaman is- tər təsərrüfat subyekti çərçivəsində, istərsə də iqtisadiyyatın ay- rı-ayrı sahələrində əldə olunan əlavə dəyərin məşğul olan əhali- nin sayına nisbəti əsas götürülməlidir. Əmək məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi ilə bağlı çox- faktorlu metodlardan istifadə olunması məqsədəuyğun sayılır. Əmək məhsuldarlığının əhəmiyyətli göstəricisi kimi təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsinin onun xərclərinə olan nisbəti formasında götürülməsi öz praktikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu prosesdə məhsul istehsalı əslində bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malik olan Реаллашдырма гиймятляри Реаллашдырма гиймятляри иля мящсул бурахылышы вя иля мящсул бурахылышы Дəйишян хяръляр даими хяръляр Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|