Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
204 Əmək məhsuldarlığının müəyyən edilməsinin metodları dedikdə ilk növbədə bu sistemin qiymətləndirilməsi ilə bağlı şərtlənən keyfiyyət kateqoriyaları əsas götürülməlidir. Bu ba- xımdan, vektorial metodlara ayrıca diqqət yetirilməlidir, bu isə xüsusi göstəricilər məcmusunun vasitəsilə əmək məhsuldarlığını daha geniş xarakterizə etməyə şərait yaradar. Çoxfaktorlu me- todlar əsas etibarı ilə vahid məhsul istehsalının və buraxılışının xərclərə nisbəti əsasında konkret zəruri göstəricinin hesablan- masını təmin edir. Çoxfaktorlu göstəricilər digər tərəfdən məc- mu və cəlb olunmuş resurslardan istifadənin səmərəliliyini qiy- mətləndirməyə əsas verir. Çoxmeyarlı metodlarda əmək məhsul- darlığı ilə bağlı ümumiləşdirilmiş göstəricidən istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilər. Müasir təsərrüfat subyektində əmək prosesinin qiymətlən- dirilməsi zamanı xərclərin müəyyənləşdirilməsi və sərf olunan işçi qüvvəsinin intensivliyi xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İşçi qüvvəsinin intensivliyinə əmək fəaliyyətinin səmə- rəliliyi, həm də istehsalın həcmi və insan orqanizminin fizioloji funksiyaları əsaslı şəkildə təsir göstərir. Əməyin intensivliyi ilk növbədə istehsal prosesində əməyin gərginlik dərəcəsini təcəs- süm etdirir və bir qayda olaraq, vahid zaman kəsiyində sərf olu- nan fiziki və əqli əmək enerjisini əks etdirir. Əməyin intensivliyi kompleks göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilir ki, bu da ilk növbədə əmək şəraitinə daxili amillərin təsiri ilə müəyyən edilir. Bu zaman əmək prosesində işçi qüvvəsinə çəkilən məhsuldar xərclərin səviyyəsi önəmli rol oynayır və müvafiq göstərici iş vaxtı vahidinə görə məhsul istehsalına və xidmətlər göstəril- məsinə sərf edilən əmək məsrəflərinin həcmi əsasında müəyyən edilir. Əməyin intensivliyi əmək məhsuldarlığı ilə sıx qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Bu amil onunla əlaqədardır ki, əmək məhsul- darlığının yüksəldilməsi əslində məhsul vahidinə çəkilən əmək məsrəflərinin aşağı salınmasına birbaşa təsir göstərir. Əməyin intensivliyinin yüksəldilməsi, həmçinin, zaman vahidində məh- 205 sul istehsalının artırılmasını nəzərdə tutur. Şübhəsiz ki, əməyin intensivliyi və əmək məhsuldarlığı müxtəlif prosesləri özündə əks etdirsə də əslində bu proseslər bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqə- yə malikdirlər (49, s. 276). İstehsal prosesində normal səviyyəyədək əməyin intensiv- liyinin yüksəldilməsi eyni zamanda məhsuldarlığın səviyyəsinin artmasına müsbət təsir göstərməkdədir. Məhsulun intensivliyi ilə əməyin məhsuldarlığı arasındakı fərqli cəhətlər daha çox onunla bağlıdır ki, əmək məhsuldarlığı istər canlı, istərsə də əşyalaşmış əməyin səmərəliliyini xarakterizə etdiyi halda - əməyin inten- sivliyi bütövlükdə yalnız canlı əməyin mürəkkəblilik dərəcəsini və istifadəsinin sürətli, səmərəli xarakterini özündə əks etdirir. İqtisadi nöqteyi - nəzərdən əməyin intensivliyinin nor- mal meyarlarına əmək məhsuldarlığının maksimum mümkün hədləri aid edilir (50, s. 110). Təbii ki, bu ilk növbədə mövcud istehsal şərtləri və məhdudiyyətlər şəraitində əmək məhsuldarlı- ğının yüksəldilməsi ilə xarakterizə edilir. Ümumiyyətlə, əməyin intensivlik dərəcəsinin yüksəlməsi eyni zamanda işçi qüvvəsinin geniş təkrar istehsal prosesinə təkan verməklə, uzunmüddətli iş- fəaliyyət tsiklində, prosesində hər bir işçi qüvvəsinin yüksək əmək qabiliyyətinin saxlanılmasının təmin edilməsini şərt- ləndirir. Əməyin intensivliyi digər tərəfdən əmək resurslarına çəki- lən xərclərin həcminin iş vaxtının davamlılığına olan nisbəti kimi də müəyyən edilir və bu zaman iş vaxtının davamlılığı həm də iş vaxtının müddəti kimi xarakterizə olunmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq təcrübədə sərf edilən əməyin intensivlik həddinin müəyyən edilməsi üçün kifayət qədər müxtəlif xarakterli göstəricilərdən istifadə edilir. Müvafiq göstəricilər ilk növbədə iqtisadi-təşkilati və fizioloji parametrlərlə xarakterizə edilir. Əməyin intensivliyini səciyyələndirən göstəricilərə əsasən iş vaxtı məsrəflərini, vahid vaxt müddəti ərzində istehsal olunan məhsulun həcmini, təsərrüfat subyektində mövcud avadanlıqlara xidmətlə bağlı istifadə edilən vaxt müddətini və işçi qüvvəsinin 206 gərginliyini aid etmək olar. Bütövlükdə, qeyd edilən göstəricilər müəyyən qədər fərqli cəhətlərə malik olsalar da, son nəticədə onlar əmək məsrəflərini xarakterizə edən əsas obyektiv göstə- ricinin müəyyənləşdirilməsini təmin edirlər. Zənimizcə, müasir şəraitdə əməyin intensivliyini mahiyyət etibarı ilə aşağıdakı is- tiqamətlər üzrə səciyyələndirmək daha məqsədəuyğundur: - əməyin intensivliyi vahid zaman kəsiyində sərf olunan işçi qüvvəsinin həcmi əsasında müəyyən edilir; - əməyin intensivliyi işçi qüvvəsinin, o cümlədən, insan enerjisinin istifadə olunma dərəcəsi kimi xarakterizə edilməlidir. Bu zaman iş qüvvəsinin statik və dinamik fəaliyyəti, eləcə də əsəb sistemi və əqli fəaliyyəti qeyri-əlverişli əmək şəraitinin ara- dan qaldırılması amilləri ön plana çəkilir. Əməyin intensivliyi vahid zaman kəsiyində əməyin məhsuldarlığı ilə sıx əlaqədardır və belə yanaşma daha çox fizioloji kateqoriya hesab edilir; - əməyin intensivlik səviyyəsi bu və ya digər şəkildə əməyin məhsuldarlıq dərəcəsi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Təbii ki, bu zaman əsas amil əmək prosesində işçi qüvvəsindən istifadə olunma tempindən və xüsusiyyətlərindən asılı olur. Əməyin intensiv- liyinə bu cür yanaşma, əslində əməyin intensivliyinin iqtisadi və fizioloji kateqoriyalarının bir-biri ilə sıx və qarşılıqlı əlaqəyə malik olmasından irəli gəlir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, müasir şəraitdə əməyin in- tensivliyi digər kateqoriyalarla da sıx əlaqədardır. Müvafiq ka- teqoriyalara ilk növbədə fərdi və ictimai zəruri iş vaxtını, əm- təənin dəyərini, işçinin iş qabiliyyətini, əmək prosesinin ağır- lığını, iş müddətinin həcmini və gərginliyini, əmək-istehsal fəa- liyyətinin tempini aid etmək olar. Tədqiqatlar göstərir ki, əmə- yin intensivliyi problemi mahiyyət etibarı ilə istehsalın yüksək səmərəliliyinin təmin edilməsi və iş qüvvəsinin geniş təkrar istehsal səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə bağlı məsələlərin həllində əsas rola malikdir (50, s. 306). Əməyin intensivliyi problemi eyni zamanda təsərrüfat subyektində əməyin normalaşdırılması, əmək şərtlərinin yaxşılaşdırılması və əmək haqqının artırılması Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|