Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Könül Nəhmətova
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
Könül Nəhmətova 114 (xronoqramma) elmi baxımdan son dərəcə böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu maddeyi-tarixləri yazan Ģair və alimlər hadisələrin bilavasitə Ģahidi olmuĢ və onların tarixini lazımlı bilmiĢlər. Buna görə də klassik Ģairlərin təvəllüd və vəfat tarixləri haqqında təzkirələrin və baĢqa mənbələrin verdiyi məlumatlar məhz həmin maddeyi-tarixlərlə islah olunub düzəlir. Deməli, bu maddeyi-tarixlər dürüstlüyü etibarilə ən inandırıcı mənbə mahiyyəti kəsb edir. Lakin təəssüflə qeyd edək ki, maddeyi- tarixlərin əksəriyyəti klassik ġərq poetikasının mürəkkəb və dolaĢıq ibarə və tərkibləri əsasında tərtib edildiyi üçün bəzən onları tapmaq və ya müəyyənləĢdirmək çətin olur [40. 84]. Maddeyi-tarixlər müxtəlif üsullarla göstərilir ki, bu üsulların bütün nümunələrinə «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində təsadüf edirik: 1)Rəqəmlərlə göstərilən maddeyi-tarixlər. Belə maddeyi-ta- rixlər aydın göstərildiyi üçün onu baĢqa üsullarla axtarmağa ehti- yac qalmır. Təzkirədə bu maddeyi-tarixin ən maraqlı nümunələ- rindən biri MöczübəliĢah Mücrin Marağayinin qəsidəsinin bir par- çasıdır: O tarixdə ki, it ili gəlib çatdı, Aydın gündə it kimi xalqı dağıtdı. Əridi ət-sümük, nə taxıl, nə buğda, Çatmadı heç bir kəsə bircə arpa da. Ölkəmizdə çörək tapılmaz, qıt oldu, Aclıqdan camaatın beli cüt oldu. Dostluq getdi, məhəbbət bilmədi insan, Dostlar da bir-birindən oldu hərəsan. Min üç yüz on altıncı il bu hadisə, Bu uğursuz, bədbəxt il bir də gəlməsə! Gələn il haqda alimdir Allah ona, Mücrim iĢi həsr olmuĢ ancaq fəğana [88.222]. Bu Ģeir parçası hicri qəməri 1316 (m.v. 1898/1899) –cı ildə Cənubi Azərbaycanda ictimai-iqtisadi vəziyyətdən xəbər verməsi Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 115 baxımından maraqlıdır. XIX əsrin sonlarından baĢlayaraq əslində imperialist dövlətlərin müstəmləkəsinə çevrilmiĢ Ġranda, o cümlədən Təbrizdə iqtisadi Ģəraitin ağırlaĢması Ģəhər əhalisinin bir hissəsinin kəsbkarlıq məqsədiylə Rusiyaya getməsinə səbəb olmuĢdu. M.Tərbiyət də bu Ģeiri öz təzkirəsinə salmaqla ədəbi prosesin baĢ verən ictimai-siyasi hadisələrə münasibətini ifadə etməyə çalıĢmıĢdır. «Aydın gündə xalqı it kimi dağıtdı» cümləsi xalqın acınacaqlı vəziyyətinin gerçək ifadəsi idi. 2) Bir kəlmə ilə ifadə edilən maddeyi-tarixlər. Təzkirədə Təsirin bu janrda olan bir sıra qəsidələrindən bəhs olunur ki, onlardan biri də Ağarəzi Ģöhrətli və Məsrur təxəllüslü «Lisanül- xəvas» («Xassələrin dilini bilən») əsərinin müəllifi Həsən oğlu Məhəmmədin vəfatına həsr edilmiĢdir. Bu beyt aĢağıdakıdır: Vəfatı tarixini gəldim yazmağa, Tarixi onun olmuĢdur «Rəziağa» [88. 383]. Bu beytdəki «Rəziağa» kəlməsi əbcəd hesabı ilə hicri qəmə- ri 1114 (1702) – ci ili göstərir. Təzkirədə (bir sıra) maddeyi-tarixin bir sıra digər növlərinə – hərflərlə, misranın bir hissəsi üzrə tərtib edilmiĢ maddeyi-tarix- lərə də rast gəlirik. M.Tərbiyət təzkirədə HəĢri Təbrizinin * təzkirə tipli iki əsərindən bəhs etmiĢdir ki, bu əsərlər bir çox maddeyi-ta- rixləri əhatə edir. Tərbiyət öz təzkirəsində yeri gəldikcə bu əsərlər- dən istifadə etmiĢdir. O əsərlərdən biri hicri qəməri 1011 (1622) – ci ildə «Məxzənül-əsrar» (Sirlər xəzinəsi) vəznində «Rövzeyi-əb- rar» (Müqəddəslər bağı) adlı mənzuməsidir. HəĢri bu ildə «Rövzə- yi-əthar» (Pak adamlar bağı) əsərini də yazmıĢdır. Nəzm və nəsrlə yazılmıĢ bu əsərlər Təbrizdə və ümumiyyətlə, o vilayətdə olan Ģeyxlər, ariflər və Ģairlərin məqbərələri haqqında yazılmıĢdır. Məhəmməd Əmin HəĢri ġəmsəddin Məhəmməd Saninin ailəsindəndir. ġah Abbasın əmrinə görə onun apardığı döyüĢləri nəzmə çəkmiĢdir. Könül Nəhmətova 116 «Rövzə» sözü əbcəd hesabilə bu əsərlərin yazılma tarixidir. HəĢri bu mövzunu aĢağıdakı beytlə ifadə edir: Bu rövzədə ağıl hər tərəfə çapmıĢ, Təlif tarixinə «Rövzə» sözü tapmıĢ [88. 390]. M.Tərbiyət ədəbiyyatın ictimai həyatla əlaqədar olduğunu nəzərə alaraq orta və yeni əsrlərdə ədəbiyyatın inkiĢafına təsir edən bir sıra ictimai amilləri göstərərək, ədəbi həyatın inkiĢafını bu amillər əsasında öyrənməyə çalıĢmıĢdır. M.Tərbiyətə görə, hər hansı bir Ģairin yaradıcılığına aid düzgün elmi fikir söyləmək üçün tarixi Ģəraiti gözləmək baĢlıca Ģərtdir. O, bu cəhəti öz elmi yaradıcılığında həyata keçirməyə çalıĢmıĢdır. M.Tərbiyət orta əsrlər ədəbiyyatı tarixinə, poetika və ədəbiyyatĢünaslıq elminin inkiĢafına ümumi bir axın kimi baxmamıĢdır. O, ədəbiyyat və in- cəsənətdə müxtəlif baxıĢların olduğunu, bu axın və meyllərin ayrı- ayrı zümrələrin həyat və fəaliyyəti ilə səsləĢməsini özünəməxsus ifadələrlə göstərmiĢdir. Orta əsrlər ədəbiyyatındakı axın və meyl- lərin qarĢılıqlı bağlılıqlarını da açmağa çalıĢmıĢdır. O, orta əsrlər- də yaĢamıĢ bir çox Ģair və alimlərin dünyagörüĢünün hansı fəlsəfi axın əsasında təĢəkkül tapmasını, hansı fəlsəfi məktəbin ideyala- rından təsirləndiyini, görkəmli sənətkarların yaradıcılığının, dü- Ģüncə və baxıĢlarının ayrı-ayrı ədəbi Ģəxsiyyətlərin dünyagörüĢün- də nə kimi izlər buraxdığını da göstərmək istəmiĢdir. M.Tərbiyətin «Bəhmənyar», «ġeyx Mahmud ġəbüstəri», «Mirzə Fətəli Axundzadə» adlı oçerkləri bunun üçün gözəl nümunədir. Görkəmli realist ədəbiyyatĢünaslar kimi M.Tərbiyət də poeziyada forma və məzmunun vəhdətdə olduğunu, birinin o birisi üçün baĢlıca Ģərt olması ideyasını müdafiə etmiĢdir. O, ədəbi yaradıcılıqda təqlidçiliyə düĢmən kəsilmiĢdir. M.Tərbiyətə görə, orijinal və uğurla yazılmıĢ bir qeyd təqlidçiliklə qələmə alınan qalın, tutumlu bir divandan üstündür. O, XVIII əsrdə Azərbaycan və Ġran Ģəhərlərində baĢ qaldıran «təzriq» sənəti adını daĢıyan, ideyasızlığı və formalizmi Ģeirdə təbliğ edən ziyanlı axını rədd Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|