Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 emosional təsvirində çətinlik çəkmir. Şivə leksikası yazıçının daha çox köməyinə gəlir. Romanın dilində bir sıra qeyri-ədəbi dil vasitələri nəzərə çarpır. Bunların əksəriyyəti şivə sözlərindən ibarətdir. Bunlar onu göstərir ki, ümumxalq dili çox zəngindir, biz hələ ədəbi dilə az şey gətirmişik, şivələrimizdə çox qalın xam lay yatır, bunları tərpətmək, hərəkətə gətirmək lazımdır, onun sıradan çıxmasına, unudulmasına imkan vermək olmaz. Hətta ədəbi dildə işlənməsi lazım gəlməsə də, incə, spesifik məsələlərin, etnoqrafik cizgilərin təsvirində bunlar lazımdır; bunları ən azı dialektoloji lüğətlərə toplamalıyıq. Düzdür, belə sözlərdən V.Babanlı yeri gəldikdə öz təhkiyə dilində də istifadə edir, müəllifin təhkiyə dili o qədər də ”təmiz” deyil, lakin bu cür sözlər, təbii ki, daha çox obraz dilindədir. ”Aradan bir az keçmiş, dolu seyrəldi. Göylərin inilti-xırıltısı uzaqlaşdı. Çən-çərmə çəkildi. Tezliklə günəş də buludlardan sıyrılıb çıxdı. Göy qurşağı üfüqdən- üfüqə kəmənd atdı, yeddi rəngli nəhəng bir çevrə cızdı. Üst-üstə qalanmış dolu dənələri al şəfəqlərdə şüşə muncuqlar kimi, əvvəlcə ulduz-ulduz parıldaşdı, sonra sürətlə əriyib kiçildi, suya dönüb çəhlimlərlə şırıl-şırıl dərəyə axdı...” Yazıçının təhkiyə dilindən olan bu parçada ”çən-çərmə” və ”çəhlim” sözləri müstəsna olmaqla, qalan material ədəbi dilə məxsusdur. Yazıçı ”çən-çərmə” sözünü işlətməyə bilərdi, sadəcə olaraq ”çən çəkildi” də deyə bilərdi, lakin ”çən-çərmə” sözündə anlayış daha genişdir, bu sözdə çənlə birlikdə mühiti çulğa- mış başqa şeylər də düşünülür, nəticədə məzmun zənginləşmiş olur; ”çəhlim” sözü isə yol, iz mənasındadır, lakin təsvir üçün - dolunun, buzun əri- yib axdığı yerləri dəqiq təsəvvür etmək üçün, həm də emosionallıq üçün bu söz yararlı bir leksik vahiddir. Obrazların dilində belə sözlər daha çoxdur. Bunların bir qismi maraqlı fellərdən ibarətdir: cırımlamaq (”curumlamaq” da deyilir, əti şişə taxmaq üçün doğramaq forması), anşırmaq (müəyyənləşdirə bilmək), mısmaq (sakit oturmaq; başqa şivələrdə basıb yemək mənasında), batqınlamaq (səsi batmaq), şeşmərlənmək (üstünə qalxmaq), qomarğalamaq (qomar- lamaq), irdələmək (irisini seçmək), qırcışmaq (itin ağız-burnunun aldığı qəzəbli şəkil), hövüllənmək (qorxmaq),qısqanmaq (qorx- maq),xırpıtmaq (birdən, bir dəfəyə kəsmək), küməşdirmək (üyüşmək),
rahat olmaq, pis olmaq), dimriklənmək (dirçəlmək, dikəlmək, gözəgəlimli olmaq), üşürgələnmək (titrəmək), qovşurulmaq, umaxşı-
dilində sus-pus düşmək (sakit olmaq), sayrı düşmək (xəstələnmək), təhnizini götürmək (sözünə dözmək), salıx vermək (nişan vermək), 80 həsbi-hal olmaq (halı dəyişmək) kimi səciyyəvi feli frazeoloji vahidlər də vardır. Bunlardan əlavə, asırğal (ot adı), arğaz (arıq, uzun), idim (təhər-töhür), şeşmər (dik), mayıf (şikəst), öyüncəklik (sevincəklik),
(əriyib-arıqlamış), sürüngəl (yavaş yeriş), zıvırdış (qanacaqsız), pələsəng (səpələnmiş), danbat (lovğa), şahraz (diri?), bələn (məsafə, ölçü), qüttəbər (özündən razı) və s. kimi saysız şivə sözləri müxtəlif obrazların, bəzən də müəllifin öz dilində işlənmişdir. Müəllif əsərdə Xeyri kişinin dilini xüsusi tipikləşdirməyə çalışıb. Xeyri kişi sözləri bu cür tələffüz edir: qoruxdu, qavağına, çovan, istəkan, yoxsam,
xüsusiyyəti sayır və ona görə də Xeyri kişinin nitqini bu cür transkrip- siya etmişdir. Həm də pis cəhət budur ki, Xeyri kişi əsas obrazlardan biri olduğu üçün çox danışır və həmişə də belə - bezdirici. Əslində, bunlardan ilk altı sözü spesifik şivə tələffüzünə əsasən tipikləşdirmə vasitəsi kimi götürmək olardı. Qalan sözlərin əksəriyyəti ədəbi tələffüzün transkripsiyasından ibarətdir. Əsər yenidən çap olunarkən bunların çoxu islah olunmalıdır. V.Babanlı bu romanda etnoqrafik məsələlərə geniş yer verdiyi kimi, obrazların nitqini fərdiləşdirmə prosesində şivə tələffüzünə və şivə leksikasına da geniş yer vermişdir. Roman kitab halında çap olu- narkən məzmununu dərinləşdirmək, dilini səlisləşdirmək mümkündür. Bir çox cəhətdən faydalı olan bu əsər qoyunçuluq təsərrüfatı ilə bağlı bir sıra etnoqrafik xüsusiyyətləri mühafizə edib gələcək nəslə çatdır- maq baxımından da faydalıdır.
81 DAŞ EVLƏRİN SAKİNLƏRİ
Seyran Səxavətin ”Daş evlər” romanında varlığa komik mü- nasibət ön plandadır. Əsərin pafosu komik yolla açılmasa da, romanda komizmdən bədiilik prinsipi kimi geniş istifadə edilmişdir. Roman bir məhəllədə, köhnə daş evlərdə yaşayan adamların sərgüzəştlərindən bəhs edir. Böyük, qollu-qanadlı bir tut ağacının ətrafına toplanmış bu alçaq evləri yeni doqquzmərtəbəli evlər hər tərəfdən sıxışdırmış, onların səmasını daraltmış, ulduzlarını azaltmış- dır. Müəllif daş evlərin həyatını, güzəranını təsvir etməklə, bir mə- həllədə məskən salmış müxtəlif insanların işi, əməli, xasiyyəti, dün- yaya, varlığa, cəmiyyətə, insanlara münasibəti, dost və ya tanış ol- duqları insanların səciyyəsi barədə məlumat verir, ovuc içi kimi balaca səmanın altında zahirən sakit, fağır, dinməz görünən bu adamların dərdlərini, daxili təlatümlərini, psixologiyasını açıb göstərir. Bunların içərisində haqqı, ədaləti, namusu, qeyrəti, insanlığı, zəhməti, yeninin və göhnənin yaxşı cəhətlərini sevən, qiymətləndirən Fərhad kişi, Əsgərzadə, Reyhan, Akif kimiləri də var, Çanko, Bariton kimi insana düşmən olanlar və Şükufə, Rufa, Salman, Gülağa kimi tora düşənlər, zəif iradəlilər də. Əsərin yarım səhifəlik yığcam girişində yazıçı bir neçə kəlmə ilə daş evlərdə yaşayanların xarakterinin əsas cizgilərini ümumiləşdirməyə çalışmışdır. Hadisələrdən aydın olur ki, Çanko-Çankayşi (Xankişi Xank- işiyev), Bariton (Bəbəş), Bobbi (Mürsəl), Baro (Bəsirə), Xampoş və başqaları İttifaq miqyasında xüsusi əməliyyatla məşğuldurlar və mil- yonlar götürürlər. Yapon səfirliyi ilə əlaqə yaradıb yapon malları alıb satırlar, soraqları gah Moskvadan, gah Odessadan, gah Tartudan, gah Bakıdan gəlir, daş evlərdə yaşayanların müsibət və bəlaları aşkar və ya gizli şəkildə bu dəstə ilə bağlıdır. Daş evlərin sakini Salmanın qulağını kəsmək istəyən həmin bu Çankodur. Çanko bandanın başçısıdır. O, pul gücünə Şükufəni də bandanın işinə cəlb etmişdir, ona Mərdəkanda cənnət kimi bağ düzəltmişdir. Daş evin sakinləri hiss edirlər ki, Şükufənin pulu çoxdur; hamı bilir ki, Şükufə maşın almaq istəyir, lakin bandanın gizli işlərini, bu cür pulların mənbəyini öyrənmək çətindir. Milis işçiləri gizli şəkildə Şükufənin izinə düşürlər. Müstəntiq Tariel Rufanın köməyi ilə bəzi şeylər öyrənir. Çanko şübhələnir və Şükufəni öldürtdürür. Çanko özünü də ölmüş elan edir, onu ”dəfn edirlər”. Milis işçiləri onun qəbrini açıb dəmir seyfdə xeyli
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|