Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 olur. Sözün predmetliliyi, obyektiv reallıqla əlaqəsi çox vaxt zəifləyir. Bəzən hətta sözlər arasında məntiqi əlaqələr də zəifləyir. Bunların hesabına sözlərin assosiativliyi inkişaf edir, assosiativ əlaqə genişlənir. ”Şeirdə olduğu kimi, söz öz ”ayrıcalığını” itirir, mətndəki digər sözlərlə gah analoji cəhətə görə, gah da kontrast təşkil edərək yaxınlaşır və ya uzaqlaşır. Beləliklə, söz müstəqil estetik qiymətə malik olub, ”praktik” sözə qarşı durur. Spesifik bədii dil axtarışları, təbii dildən uzaqlaşma müxtəlif istiqamətlər alır və fikir mətnin ritmik qurulmasına, xüsusi sintaktik qurulmaya - rəngarəng inversiyalara əsaslanır, ornamental söz işlətmə üsullarına müraciət edilir” 1 . Bu keyfiyyətlər Əkrəmin bütün nəsr əsərlərinə aiddir. ”Ağ dərə” romanında isə şairanəlik Mehdinin düşüncə və təfəkküründə, təbiətə, insanlara, səslərə, rənglərə münasibətində, yazıçının öz təhkiyə dilində, təsvir, ifadə vasitə və üsullarında özünü göstərir. Əkrəmin şeriyyət yaradan qəribə dil vasitələri içərisində başlıca olaraq onun nəsr dilinə məxsus olan fərdi-üslubi birləşmələr mühüm yer tutur: gilas iyi, ulduzların rəngi, gilas ağaclarının həzin
dır; insana, başqa canlı və cansız varlıqlara, müxtəlif əşya və predmet- lərə aid olan xüsusiyyətlər zərif, mücərrəd anlayışlara köçürülmüş, nəzərdə tutulan əlamətlər görülməsi, duyulması çətin olan varlıqlarda axtarılmış və ya ağaclar, insanlar onlara aidiyyəti olmayan əlamətlərlə əlamətləndirilmişdir. Bəzən də metafora mücərrəd əlamətin mücərrəd varlığa aid edilməsi ilə yaradılmışdır. Lirik, ornamental, poetik nəsr təsvir edilənin təsvirindən çox, dünyanın emosional qavranılmasının adekvat təsvirinə cəhd edir. Bu təsvirdə dünyanın ”obyektiv” görünüşünün bütün nisbəti pozulur, ha- disə və əlamətlər assosiasiyalarla, emosiyalarla əlaqələndirilir. Adət- olunmuş əlaqələrin dağıdılması, çox uzaq ideyaların əlaqələndirilməsi təsvirin əsas prinsipinə, söz sənətinin əsas metoduna çevrilir 2 . Əkrəm ”dünya” sözünü müxtəlif məqamlarda təkrar-təkrar işlətməklə maddi və mənəvi dünyamızla bağlı rənglərin neçə cür çalarını yaradır. Onun bədii dilinin poetik imkanlarını artıran
1 Âîïðîñû ÿçûêà ñîâðåìåííîé ðóññêîé ëèòåðàòóðû. Èçä. «Íàóêà», Ì., 1971, ñ.97-98. 2 Éåíÿ îðàäà, ñ.98. 99 vasitələrdən biri də bu sözün işləndiyi birləşmələrdir: ”dünyanın Buzbulaq deyilən yerində”, ”dünyanın ən sehrli üzərliyini bitirən”, ”dünyanın ən qiymətli şəxsi əmlakı”, ”dünyanın ən dəhşətli xarabası”, ”dünyanın ən yaşıl otu”, ”dünya-aləm həmişə adamla dolu idi”, ”bu dünyanın suyu sudan dadlı idi”, ”dünyanın qarlı dağları”, ”dünyanın yasəməni işığı”, ”dünyanın otu, suyu, daşı, torpağı”, ”bu dünyanın insanı, heyvanı, quşu, ağacı”, ”dünyanın bircə qırğısı”, ”dünyanın ən yaxşı baltası” və s. Əkrəm hər dəfə dünyanı bu cür Buzbulağın yeri, göyü, ulduzu, insanı, heyvanı, ağacı, quşu, suyu, otu ilə əlaqələndirməklə dünyanın uzaq-uzaq guşələri ilə balaca Buzbulaq arasında gözəgörünməz əlaqələr yaradır, bütövlükdə Yer kürəsinin səadətini balaca Buzbulağın səadəti ilə ölçməyi təlqin edir. Təbiət və insan, ağaclar və adamlar Əkrəmin nəsrində daim vəhdətdə təsvir edilir. Onun əsərlərində təbiətə sevgi insana sevgidən, insanın bu aləmə, bu işıqlı dünyaya, quşlara, ağaclara məhəbbətindən irəli gəlir. Təbiət duyğusu Əkrəmdə çox güclüdür: ”Görünür, həyat deyilən şey də elə bu idi: otun necə qalxdığını, körpəcə bostan tağının necə boy atdığını, günəşin istiliyini, ayın sərinliyini, suyun dadını, yuxunun ləzzətini, hətta quşun hansı həvəsdən oxuduğunu və qarışqanın hansı ehtiyacdan dən daşıdığını da hər an görəsən, duyasan, biləsən...” Fikirlərin munisliyi, həzinliyi ifadə tərzinin zərifliyi ilə birləşir, ritm, intonasiya ilə yanaşı, şerə məxsus assonans və alliterasiyalar romanın dilini poetikləşdirir: ”bu dünyanın suyu sudan duru idi”, ”günəşin işığı işıqdan işıqlıydı” və s. Obraz nitqi ilə müəllif təhkiyəsinin birləşməsi Əkrəmin yaradıcılığı üçün də səciyyəvidir. Bu prosesdə yazıçı mühakiməsi ilə obraz düşüncəsi ustalıqla birləşdirilir. Lakin çox nadir hallarda ifadə tərzi obrazın səciyyəsinə uyğun gəlmir. Təhkiyə prosesində verilən və Mehdinin düşüncəsinin məhsulu kimi nəzərdə tutulan ”İtin-pişiyin olum, ay allah, o pişik niyə elə gözəl idi?” cümləsində ”itin-pişiyin olum” ifadəsini rənglərin səsini, səslərin rəngini duyan bir uşağa yapışdırmaq olmur. Əkrəm hazır xalq ifadələrinə az müraciət edir. Bunlar sanki onun üslubunun özünəməxsusluğunu pozarmış. Ona görə də romanın dilində ”xiyar puluynan alınan eşşək suda boğular” tipli məsəllər çox azdır, romanın üslubu üçün aparıcı əlamət deyildir. Elçinin ”Mahmud və Məryəm” romanında olduğu kimi, bu romanda da fikrin dəlillər və sübutlarla təsviri, təsdiqi mühüm yer tu- tur. Əsərdə ”çünki” bağlayıcılı səbəb budaq cümlələrinin çoxluğu az qala müəllif üslubunu tanıdan bir əlamət kimi çıxış edir. Romanan dili
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|