Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
95 rənglər, gördüyü yuxular onun arzu və istəklərini, insana, cəmiyyətə, təbiətə məhəbbət və münasibətini əfsunlu bir dil ilə açıb göstərir. Lakin romanda ”bu dünya”ya yalnız uşaq gözü ilə baxılmır. Orta nəslin Ramazan, Hilal, Pakizə kimi nümayəndələri bu həyatı daha gözəl görmək istəyir. Buzbulaq torpağını - ana vətənin bu kiçik parçasını və bu parçanın timsalında bütün vətəni insan zəhmətilə daha işıqlı bir dünyaya çevirmək istəyirlər. Uzun ayrılıqdan sonra müvəqqəti kəndə gələn Ramazan bu yerlərdə uşaq vaxtı gördüklərini görə bilmir, qəlbində narazılıq və narahat çırpıntılar baş qaldırır. Bəlkə Ramazan uşaqlıq illərinin Buzbulaq dünyasını olduğu kimi görə bilmədiyi üçün narahat olur? Bəlkə o, bu müddət ərzində baş vermiş dəyişiklikləri qəbul edə bilmir? Ramazanın qəlbi xoş duyğularla döyünür; o, kəndi, onun mey- və bağlarını, bostanlarını, taxıl zəmilərini gəzmək, söyüdlərin köl- gəsində dincəlmək, sinə dolusu nəfəs almaq istəyir. Lakin arzuladıqlarını kənddə görə bilmir. Məlum olur ki, bu torpaqlar insanların istəyincə becərilmir, torpaqların sevdiyi bitkilər əkilmir. Hələ ağaclar... Ramazanın bir-bir xatırladığı ağaclardan bir nişanə qalmayıb: ”...hər ağac yoxa çıxdıqca, bir ağac kölgəsi də otu, çəməni ilə birgə yer üzündən həmişəlik yoxa çıxmışdı. Və hər ağac kölgəsi yoxa çıxdıqca, bir dəstə quşun səsi o bağlardan həmişəlik kəsilmişdi.” Romanda lirik və həzin bir intonasiya ilə kəndlə bağlı bir sıra ciddi problemlərə toxunulmuşdur. Ramazanı daha çox kədərləndirən Buzbulaq torpaqlarını bu torpaqların sevmədiyi, iki-üç ildən bir şaxta vurub saraldan, yenidən əkilməli olan və beləliklə də bir çoxlarının havayı gəlir mənbəyinə çevrilən üzümlüklərdir. Torpağı öyrənmədən, onun nəyi sevdiyini, nəyi yetirdiyini nəzərə almadan birdən-birə onun taxıl zəmilərini, səsli-küylü, nəğməli ağaclarını məhv edib, yerində ”çaxır üzümü bağları” salmaq kəndi və onun gələcəyini düşünən adamları narazı salır: ”... hər birinin böyrünə az qala bir ton ağırlı- ğında beton dirək basdırılmış (zəhərindən, dava-dərmanından allahın qarğası da bezar gəzən) xaçpərəst qəbiristanlığına oxşayan o çaxır üzümü bağlarından da Buzbulağa heç vaxt bağ olmayacaqdı. Buzbulağın müəllimi də, çobanı da bunu gözəl bilirdi.” Kəndlinin işə, əməyə münasibəti, əmək tərbiyəsi mühüm məsələdir. Ramazan görür və acı təəssüflə hiss edir ki, bu kənddə ucda yeyib, ortada gəzən, işləməyə-işləməyə böyük sərvət toplayan Valid kimilər, ”ömründə bir ağac böyütməyən” adamlar vardır: ”Bir var ki, göz açıb ağac əkildiyini görəsən, bir də var - göz açıb, ağacın kəsildiyini görəsən. Ömründə bir ağac böyütməyənin kənd üçün övlad
96 böyütməyi də mümkün deyildi.” ”Kəndlinin hələ torpaqdan əli üzülməyən son nəslinin nümayəndələrini təbiətin ”Qırmızı kitab”ına salmaq lazımdır” deyən Ramazanın fikirləri ilə razılaşmamaq olmur. Kəndlinin təsərrüfatsızlığı, torpağa maraq və məhəbbətinin azalması onu narahat edir. Ramazanı təəccübləndirən, narazı salan başqa bir məsələ də planların kağız üzərində icrasıdır. Təsərrüfat başçıları ”aldım - satdım” oyunu oynayırlar və arada heç bir şey yoxdur: ”Guya mən əkmişəm, satmışam, sən də alıb yemisən. Sübut elə ki, yeməmisən. ”Yazıçı əliəyriliyi, rüşvətxorluğu, dolayı yollarla sərvət toplama hallarını yaşlı Şahsuvar kişinin dili ilə, həm də real və köklü mülahizələrlə ifşa edir: ”İndi o vaxtkından varlıdı camaat, pulludu... Ancaq dolanışıq, bacoğlu, pulnan, paltarnan deyil. O vaxtın dolanışığı bu mənada yaxşıydı ki, hər kəs öz çörəyini yeyirdi. Özü də iştahnan, ləzzətnən. Buna görə də insanlarda insanlıq vardı.” Şahsuvar ”o vaxtlar” deyərkən Ramazanın kənddə olduğu 25-30 il əvvəli -40-50-ci illəri nəzərdə tutur. Romanın bölmələrindən biri ”Yağış” adlanır və bu fəsil - həm həqiqi, həm də məcazi mənada - belə bir fəlsəfi qənaət yaradır ki, təbiət qüvvələri ilə, imkan və şəraitlə hesablaşmaq, çətin ayaqda xalqı, onun güzəranını nəzərdə tutmaq lazımdır. Kolxoz sədri Şahsuvar da belə edir. Ara verməyən yağışlarda məhsulun - taxılın, noxudun, otun batdığını görüb, yeganə düzgün yolu camaatı həvəsləndirməkdə, hər kəsi öz mənafeyi və beləliklə, ictimai mənafe naminə taxılı, noxudu, təsərrüfat məhsullarını toplamaqda görür; başqa cür heç nə ələ gəlməzdi, hər şey batardı; buna görə də hamını bir yerə yığıb, ”hər kəs özünə biçəcək” deyə camaatı sahələrə yönəldir. Həm də sədr bilir ki, bunu qanunla yox, vicdanla edir: ”Və lap axırda sədr birdən tutulub, doluxsunub, az qala ağlaya-ağlaya əlavə elədi: - Əgər göydə allah varsa, görür ki, mən xalq düşməni deyiləm. ”Az vaxt ərzində camaat taxılı, noxudu, yoncanı, otu biçib evinə daşıyır, məhsulu batmağa qoymurlar: ”... yayın ortasında evlərdə sobalar qurdular, o taxılı buzbulaqlılar nəfəsləri ilə isidib, canlarının hərarəti ilə qurutdular, - döyüb, sovurub, şədərədən, xəlbirdən keçirib, çuvallara, kisələrə yığdılar, - özü də sevinə-sevinə, deyib gülə-gülə, gecə-gündüz sədrin atasına rəhmət oxuya-oxuya. ”Lakin budur, avqustun ortalarında - yağışlar kəsən kimi dalbadal komissiyalar gəlir, üç günlük məhkəmədən sonra kolxoz sədri Şahsuvara altı il iş kəsilir, hesabdar, anbardar və bağ briqadiri də həbs edilir. Eyni analoji hadisəyə Vaqif Nəsibin ”Omaroğlunun
97 qayıtması” hekayəsində də rast gəlirik: xalq üçün yanan, xalqı düşünən Omaroğlunu, camaatı yaxşı dolandırmaq üçün əkin sahələrini genişləndirdiyinə görə, rayon prokuroru Ağamalıyevin göstərişi ilə ”maşına basıb”, evini, əmlakını müsadirə edirlər. Tənqidçi V.Yusifli bu barədə yazır: ”Heç şübhəsiz, Omaroğlu bu cəzaya layiq deyildi. Bir kəndin yaşaması naminə o belə hərəkət etməyə məcbur idi. Lakin məhkəmədə - Müsəllim kişi başda olmaqla hamı onun üzünə durur. Halbuki el təəssübünü çəkən bir adama məhz el ağsaqqalları dayaq olmalıydılar” 1 . Bu sözləri eynilə Şahsuvar haqqında da söyləmək olar. Buzbulaq camaatı onu müdafiə etmək əvəzinə, dolayır, ələ salır, sədrin: ”Məni tutdursaz, elə siz tutduracaqsız” sözlərinə: ”Hi-hi... biz niyə, sədr? Səni tutan tutacaq” cavabını verirlər, ona ayama qoyurlar. Ramazan da bu yağışların qurbanıdır. Ramazanın ailə narazılıqları, Səidənin, Cəvahirin kədərli həyatı da bu yağışlarla bağlıdır. Bu yağışlar olmasa idi, Ramazan tutulmaq təhlükəsindən qurtarmaq üçün sevgilisi Cəvahiri qoyub şəhərə getməzdi, xaraktercə tamam başqa adam olan yəhudi qızı Rozaya rast gəlməzdi, yaşı qırxı keçəndən sonra uşaqları olmazdı, Ramazan on iki-on üç il əvvəl kəndə gedib bacısı Səidəni uşağa qulluqçu aparmazdı, nəticədə indi 30 yaşlarında olan Səidə ərsiz qalmazdı. Səidə ilə əlaqədar epizodlar son dərəcə hüznlü və kədərlidir. İndi Ramazan Səidəni kəndə gətirib ki, ərə versin. Lakin tale amansızdır: Səidənin uğuruna çıxan adam əyyaş və fırıldaqçı, öz arvadının qatilidir; balaca Mehdinin işıqlı ürəyi də, atası Həbibin dü- şüncəli beyni də bilir ki, Vahid bu ailəyə münasib adam deyil. Ə.Əylislinin Kramersdən verdiyi ”...mən - elə mənəm, amma dünya daha genişdir” sözlərini çox şeyə aid etmək olar. Sənətkar dilin imkanlarından bacardıqca istifadəyə çalışır, lakin dil elə dildir, tükənməzdir. Hər bir görkəmli yazıçı onun yeni keyfiyyətlərini üzə çıxara bilir. Əkrəmdə poetik, ornamental nəsrdən, şairanəlikdən çox danışılıb. Ornamental və ya poetik nəsrin fərqləndirici əlaməti onun şeirə yaxınlığıdır. Ornamental nəsrin dili ”ifadə etməyin neytral vasitəsi və ya sistemi” olmayıb, ”qarşılıqlı əlaqənin bədii, mənalı elementidir” 2 . Ornamental nəsrin şerə yaxınlığı sözün ümumi səciyyəsi ilə yaradılır ki, bu halda söz ”nəsrlik” keyfiyyətini, hərəkətsizliyini, bölünməzliyini, əşyaya bilavasitə aidiyyətini itirmiş
1 «Àçÿðáàéúàí» æóðí., 1984, ¹ 6, ñ.177. 2 Â.Ì.Æèðìóíñêèé. Âîïðîñû òåîðèè ëèòåðàòóðû. Ë., 1928, ñ.173. Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|