Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 ğularını burada yaşamağa başlamış, məhəbbət tilsiminə burada düş- müşdür. Bir çox müqayisələrdə şən yumor bənzəyənlə bənzədilənin gözlənilməz oxşarlığından doğur: ”Əlniyaz Bacıxanımın aləmində yenicə düvələk bağlamış balqabaq idi”. ”Elə bil, boğazı məxmərlə astarlanmışdı, səsi bişmiş barama ipəyi kimi yumyumşaq idi”, ”İnd- inin qızlarının bir qismi baxırsan ki, şümaldı, tərdi-təravətlidi, nə təhər ki parnik xiyarı” (sonuncu müqayisə uğurlu olsa da, sintaktik quruluş alınmadır) və s. Ümumən B. Bayramov fikri müqayisələrlə ifadə etməyi xoşlayır (bu cəhət həm obraz nitqinə, həm də müəllif təhkiyəsinə aiddir): sucuq yerin qamışı təkin boy verib, ada dovşanı
müqayisələrə yaxındır: üst dodağı çərmək kişi, ”yunquşturm” geyimli arvad, uşaq-doğum loğmanı Məmmədbəy, əfibaşlı sual işarələri və s. Məhəlli və arxaik sözlər, alınmalar, terminoloji söz və birləş- mələr romanın leksik tərkibinin mühüm bir hissəsini təşkil edir. Faktlar göstərir ki, canlı danışıq dilində işlənib, bədii dildə nisbətən az təsadüf edilən sözləri yerində işlətdikdə fikrin tutumu artır, emosional- lıq güclənir. Əsərdə ”asfaltları oyalayıb” birləşməsi də, ”söhbətləri oyalananda” birləşməsi də vardır; birincisi fikrin adi, cari ifadə tərzidir, ikincisi metaforikdir, bədii və tutarlıdır. Eləcə də ”qayğılanır” sözü uğurla seçilmişdir. Bacıxanımın təhkiyəsində və dialoqlarda: bu
sözlər romanın dilində fərdi-üslubi nitq vasitələridir və bunlardan bir Qismi, xüsusən fellərdən ibarət olanlar dilin zəruri elementləridir, ti- pikləşdirmə prosesində istifadəsi mümkün olan leksik vahidlərdir. Ya- zıqlaşdı, allandım (qızardım), hoqquldayıb güldü, milləndi (başı üstə yerə gəldi), quylamaq kimi məhəlli və ya arxaik çalarlı fellər, xozeyin, ağa, ləbbadəsilist, sicim kimi tarixizmlər də bu qəbildəndir; sorğu- sualın altı - uğurlu metaforadır; qulaqlarına, elə bil, qızmar yeridi, üz- gözünü şum eləmək, qılçalarının iliyinə deyirdin bəs dağlov yeriyir, cəng-cidala çıxmaq kimi ifadələr də xəlqidir. Romanın dilində profil, anfas, podmalçişka, duel, podruqa, mitinq, yunquşturm, pensne, ekspertiza, şankir, silist, ekzema, şpris, ampula, preparat, pnevmaniya, revmatizm, miokard, portmanat, dok- tor, direktor, piramidon, profilaktik, ştamp, flakon, akuşerka, sani- tarka, bnikarlo, furajka, filtr, konsilium kimi rus və Avropa; mürəxxəs 91 (olmaq), ləbbadə, qıfılbənd, müxəllifat və s. kimi ərəb-fars mənşəli alınmalar vardır. Bu cür sözlər hadisələrdən doğur və indiki nəslin başa düşməsi üçün çətinlik törətmir. Düyünlü müddəalar, mama
mövzusu ilə bağlıdır. B.Bayramov yazıçı təhkiyəsini obrazlı məcazlarla rəngləyir, fikri emosional mübaliğə və kiçiltmələrlə, troplarla bədiiləşdirir. Bəzən hadisələri maraqlı metaforlaşdırmalarla nəql edir: ”Bacıxanım hansı kitabınsa yuxusunu pozurdu.” Sineqdoxalar obrazı səciyyələndirmə və ümumiləşdirmə gücü ilə nəzəri cəlb edir: ”Əli
daşa dönərdi”. ”Pensneli hər şeyə zənlə baxa-baxa çıxdı eyvana.” S.Rəhimov kimi, Bayram Bayramov da fikri qoşa sözlərlə, həmcins və ya sinonim söz və ifadələrlə qollu-qanadlı ifadə etməyi se- vir və bu cəhət onun nəsr dilində bir üslubi keyfiyyət kimi özünü gös- tərir: ”Əyninə yapışan-yaraşan xalatda tən-dürüst görünürdü”, ”silinib- sığallanıb xalatı çıxarardı”, ”dalaşıb-cırmaqlaşmışdılar”, ”ağır-yüngül günləri, kamlı-nakam çağları”, ”kəndin-kəsəyin dərdini araşdırmaq”, ”enli-uzun eyvanın tərcümeyi-halı” və s. cümlə və birləşmələr tərkibindəki qoşa sözlərə hələ əsərin ilk səhifələrində təsadüf edilir. Sonrakı səhifələrdə həm obraz nitqində, həm də müəllif təhkiyəsində bu cür: mülayim-sakit dolanır, məlul-müşkül baxıb, vaxtı-vədəsi qalmamışdı, boyuma-sinəmə tuturdu, qartal-çalağan, sel-su sənin taleyinə əl uzada bilməz kimi qoşa sözlər yüzlərcədir. Romanın dilində məfhumun incə çalarlarını əhatə edən zəngin sinonim cərgələrə tez-tez təsadüf edilir; məs.: ”Yaxşının yaxşısını deyib, nümunə elədiyin kimi, pisin də pisliyini, məkrini, yalanını, riyasını,
B.Bayramov ayrı-ayrı söz və ifadələrdən, atalar sözləri və mə- səllərdən obrazları səciyyələndirmə vasitəsi kimi geniş istifadə edir. ”Ya lələ şələni basar, ya şələ lələni” məsəlinin ilk hissəsini xatırlatmaqla (”Lələ şələni basır, yəni Lələ qocalığa məhəl qoymur”) Lələnin - Lətif Zülalovun bütün dəhşətli keçmişini yada salır. Bu həmin Zülalovdur ki, ”şəhərdə faytonlu, sözü ötən bir idarənin başçısı” olmuş, cinayətlərinin çoxunu da vəzifəsinin köməyi ilə pərdələmiş, xeyirxah insanları ləkələmiş, Məmmədbəy kimi əsl xalq həkimini hər cəhətdən məhv etməyə çalışmışdır. Zülalovun əməllərinin nəticəsidir ki, Məmmədbəy evsiz-eşiksiz qalmış, xəstəxana küncündə yaşamalı olmuş, ağır xəstələri qoyub böyüklərin Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|