71
IV FƏSİL
Mütəhərrik oyunların növləri, xarakteristikası və meydana
gəlməsi
PLAN
4.1. Mütəhərrik oyunların növləri
4.2. Mütəhərrik oyunların pedaqoji xarakteristikası
4.3. Oyunların ictimai-siyasi hadisə olaraq meydana gəlməsi
4.4. Oyun fiziki tərbiyənin mühüm vasitəsi kimi
4.5. Azərbaycan mütəhərrik oyunları milli mədəniyyətimizin
tərkib hissəsidir
4.6. Milli mütəhərrik oyunların təsnifatı
ƏDƏBİYYAT
1.E.F.Acalov. Azərbaycanda bədən tərbiyəsi və idmanın inkişaf
tarixi. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1985-ci il.
2.A.M.Nəbiyev. El nəğmələri xalq oyunları. Bakı, Azərbaycan
Dövlət nəşriyyatı, 1988-ci il.
3.H.H.Ağayev, S.S.Hüseynov. Azərbaycan uşaq mütəhərrik
oyunlar. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1989-cu il.
4.B.S.Quliyev. Fiziki tərbiyənin nəzəri-metodik və praktik
işlərinin əsasları. Bakı, «ADPU» nəşriyyatı, 2010-cu il.
5.Uroki fiziçeskoy kulğturı v IV-VI klassax (Q.P. Boqdanovanın
ümumi redaktəsi ilə). Moskva, «Prosvehenie» nəşriyyatı, 1979-cu il.
6. Fiziçeskaə kulğtura v şkole. Metodika urokov v 4-8 klassax
(Z.İ.Kuznetsovanın redaktəsi ilə), Moskva, «Prosvehenie» nəşriyyatı,
1972-ci il.
72
IV FƏSİL
Mütəhərrik oyunların növləri, xarakteristikası və meydana
gəlməsi
4.1. Mütəhərrik oyunların növləri
Fiziki tərbiyənin mühüm vasitələrindən biri də oyunlardır. Oyun
uşaqların əqli və fiziki cəhətdən inkişafına, əxlaq və əmək tərbiyəsinə
müsbət təsir göstərir. Uşaq oyunda necədirsə, böyüyəndə də elə
olacaqdır.
Uşaqlar oyun vasitəsilə hərəki fəaliyyətə və müəyyən
hərəkətlərin icrasına düşüncəli surətdə yiyələnə bilirlər.
Mütəhərrik oyunlar vəziyyət və şəraitdən asılı olaraq adamın
vəziyyətdən tezliklə çıxmasına kömək göstərir, cəldliyi, çevikliyi,
sürəti inkişaf etdirir, fiziki cəhətdən təkmilləşməyə zəmin yaradır
(Xüsusən o, yarış formasında keçiriləndə).
Oyun uşaqlara kollektivdə özünü necə aparmaq qaydasını
öyrədir, öz şəxsi mənafeyini ümumi mənafeyə tabe etdirmək vərdişi
aşılayır. O, həm də iradəli, hünərli olmağı tərbiyə edir, düzgün və
müstəqil hərəkət etməni öyrədir.
Oyunlar uşaqlarda dərketmə qabiliyyətini yüksəldir, onların
gündəlik əlaqədə olduğu canlılarla tanış edir.
Oyun həm də tərbiyə vasitəsi olub, nitqin, zehnin inkişafına
kömək edir, təşəbbüskarlığı yüksəldir, gümrah və çevik olmağa təsir
göstərir.
Oyunlar hər bir xalqın tarixi keçmişi ilə, yaşadığı cəmiyyətin
quruluşu, inkişafı, mahiyyəti, məqsədi və onun qarşısında duran
vəzifələrlə sıx əlaqədar olub böyüməkdə olan nəslin həyat dönəmi,
hərəkətverici,
ruhlandırıcı,
gücü
və
qüdrətlidir,
həm
də
şəxsiyyətyönümlü formalaşmasının mənbəyidir. Oyunlar bir mənalı
deyil, çoxşaxəli səciyyə daşıyır, ictimai-siyasi, sosial, mənəvi məqsəd
güdməklə, eyni zamanda bütöv bir xalqın, millətın, dövlətin və onları
özündə cəmləşdirən sivill mədəni hərəki vasitələrdən hesab edilir.
Oyunların çoxmənalılığı tarixi keçmişi əks etdirməsi, döyüş və
mübarizə səhnələrini təsvir etməsi, güc, cəldlik, çeviklik, dözümlülük
nümayiş etdirməsi, nəticə, məqsədyönümlü olması və tarixi
73
məqamlarla yanaşı, yer adı ilə, göy cisimləri və idman rekordları,
yüksək idman nəticələri ilə də əlaqədardır. Məsələn, «qədim oyunlar»,
«olimpiya oyunları», «idman oyunları», «qaçışla», «tullanmaqla»,
«atmalarla», «tullamalarla», «maneələri dəf etməklə», «müdafiə
olunmaqla», «hücum etməklə», «sərrast atıcılıqla» «dırmanmaqla»,
«dırmanıb aşmaqla» oyunlar və s. Qeyd etməliyik ki, oyunların
çoxmənalığı yalnız söylənilənlərlə tamamlanmır, müstəqil fikir
söyləməyi və düşünməyi, sərbəst həyat tərzi sürməyi, fəal həyat
mövqeyi tutmağı aşılayan oyunlarda vardır. Bunlarla bərabər, sərbəst
yaradıcılıq və tədqiqatçılıq, axtarıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirən,
təbiətlə, həyatla bağlı olan faktları toplayıb təhlil etmək,
ümumləşdirmək, sinif yoldaşları və müəllimi ilə ortaq bir məxrəcə
gəlməyi, nəticə çıxarmağı bacarmağa kömək edən müxtəlif növ,
rəngarəng, olduqca maraqlı, uşaq və yeniyetmələr tərəfindən sevilən,
dönə-dönə oynanılan, aktiv istirahəti, gəzintini və səyahəti təmin edən
oyunlarda mövcuddur.Yadda saxlamaq lazımdır ki, hərəki oyunlarla
bərabər, şagirdlərin idrak fəallığını artıran, onların zehnini inkişaf
etdirən, təlimdə mənimsəmənin sürətini artıran, fizika üzrə habelə
riyazi, memarlıq, inşaatçılıq qabiliyyətlərinin formalaşmasında
yardımçı olan əyləncəli oyunlara da rast gəlmək mümkündür. Asudə
vaxtın şən və gümrah keçməsi üçün otaq içində oyunlar, yığma
fiqurlar, cəlbedici attraksionlar, tapmacalar və yanıltmaclar da vardır
ki, bütün bunlar bilavasitə olsa da şagirdlərin həyat üçün vacib olan
qabiliyyətləri (çevikliyi, iradə möhkəmliyini, gücü, cəldliyi,
davamlılığı və s.) inkişaf etdirir, idrak fəaliyyətinin daha da
yüksəlməsinə səbəb olur, həyata mübarizliyini artırır.
Oyunların təhlili nəticəsində belə bir qənaətə gəlmək olur ki, bir
çoxlarının düşündüyü kimi O sadəcə olaraq oyun deyil, ümumbəşər
mədəniyyətinin elementini təşkil etməklə insanların həyatının ayrılmaz
hissəsi kimi onu inkişaf etdirmiş, formalaşdırmış, cəmiyyətin
mahiyyəti və vəzifələrindən irəli gələn məqsədə istiqamətləndirmişdir.
Oyunlar həyat dönəmində ictimai quruluşun daimi marağı və mənafeyi
çərçivəsində olmuşdur. Bu həm siyasi və həm də iqtisadı baxımdan
özünü təsdiqləmişdir. Oyun vasitəsi ilə cəldlik və çevikliyə,
dözümlülüyə, ibtidai hərbi-döyüş texnikasına yiyələnir, güc, təcrübə
toplayıb onların tətbiqinə müvəffəq olmaq məqsədi ilə cəhdlər
göstərməyi öyrənir, gərgin vuruş səhnəsini yaratmaq ondan baş çıxarıb
qalib gəlmək, başqalarına əyani nümunə olmaq və s. vətənpərvərlik,