40
öyrənir. Hazırkı dövrdə sitologiya kompleks elm hesab olunur. O, digər bioloji
elmlərlə yanaşı, fizika, riyaziyyat, kimya və s. təbiət elmləri ilə də sıx bağlıdır. Bu
səbəbdən onu
hüceyrә biologiyası deyilən daha geniş elm sahəsi kimi ayırırlar.
Hüceyrәnin öyrәnilmәsi tarixi. Sitologiya elmi mikroskopun kəşfi ilə əlaqədar
inkişaf etmişdir. İlk mikroskoplar hələ XVI əsrdə Hollandiyada yaradılmışdı. Mik-
roskopdan ilk dəfə tədqiqat işlərində istifadə edən ingilis fiziki və botaniki Robert
Huk olmuşdur. O,1665-ci ildə düzəltdiyi mikroskopda nazik mantar kəsiyinə ba-
xarkən onun arı şanına bənzəyən ayrı-ayrı göz-
cüklərdən təşkil olunduğunu görmüş və bunu
“sitos”
– hüceyrә adlandırmışdır. R.Huk canlı
hüceyrəni deyil, onun yalnız qılafını görsə də,
“hüceyrə” termini sonradan biologiyada geniş
işlədilməyə başlandı.
Canlı təkhüceyrəli orqanizmləri ilk dəfə 1680-ci ildə kəşf edən
Anton van Leven-
huk olmuşdur. Onun mikroskopu obyekti 270 dəfəyə qədər böyütmüşdür. Mikros-
kopun getdikcə təkmilləşdirilməsi sayəsində XIX əsrdə bitki və heyvan hüceyrələ-
rinin quruluşu barədə çoxlu məlumatlar əldə etmək mümkün oldu. Bu dövrdə bitki
hüceyrəsinin quruluşu haqqında əsas materiallar alman alimi Mattias Şleyden top-
lamış və ümumiləşdirmişdir. Hüceyrə haqqında toplanan biliklər hüceyrə nəzəriy-
yəsinin yaradılmasına əsas verdi və 1839-cu ildə Teodor Şvann tərəfindən for-
malaşdırıldı. T.Şvann öz məlumatlarını M.Şleydenin tədqiqatları ilə müqayisə edə-
rək heyvan və bitki hüceyrələrinin quruluşca oxşar olduğunu müəyyənləşdirdi.
Bununla o göstərdi ki, orqanizmlərin ümumi quruluş vahidi hüceyrədir. Lakin
həm T.Şvann, həm də M.Şleyden səhvən belə hesab edirdilər ki, hüceyrələr orqa-
nizmdə qeyri-hüceyrəvi quruluşa malik maddələrdən yaranır. Bu fikir alman alimi
R.Virxov tərəfindən təkzib edildi. O, 1858-ci ildə hüceyrə nəzəriyyəsinin əsas müd-
dəası olan” Bütün hüceyrələr bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən yaranır” fikrini irəli
sürdü. Daha sonra XX əsrin əvvəllərində K.Ber məməlilərin yumurta-hüceyrəsini
kəşf etdi və bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərin mayalanmış bir hüceyrədən –
ziqot-
dan başlanğıc götürdüyünü göstərdi.
– Hüceyrənin quruluşu və fəaliyyətini hansı üsullarla öyrənmək mümkündür?
Müzakirә üçün
İnsan orqanizmində təxminən 10
14
hüceyrə olur.
Hər saniyə 3 mln eritrosit məhv olur və yenisi ilə əvəz olunur.
Adətən, bitki və heyvan hüceyrələrinin ölçüsü 5–20 mkm arasında də-
yişir. Lakin bəzi nazik bitki liflərinin və sinir hüceyrələrinin uzun çıxın-
tılarının ölçüsü 1 metrə çata bilər.
Ən iri hüceyrə – quş yumurtasıdır; məsələn, dəvəquşunun
yumurta sa-
rısının kütləsi 0,5 kq-a çata bilər.
•
sitologiya
•
hüceyrə biologiyası
•
hüceyrə nəzəriyyəsi
A ç a r s ö z l ә r
LAYİHƏ
ı
41
• II fəsil •
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir
•
Bununla da o, sübut etdi ki, hüceyrə təkcə canlı orqanizmlərin quruluş vahidi
deyil, həm də inkişaf vahididir. Əksər orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşa malik ol-
maları, quruluşuna və funksiyasına görə oxşarlıqları isə onların
mənşəcə vahidliyini
sübut edir.
Hüceyrә nәzәriyyәsi. T.Şvannın hüceyrə nəzəriyyəsinin sonradan yeni müd-
dəalarla zənginləşdirilməsi nəticəsində müasir hüceyrə nəzəriyyəsi yaranmışdır.
Müasir hüceyrə nəzəriyyəsinin aşağıdakı əsas müddəaları vardır:
1. Hüceyrə bütün canlı orqanizmlərin ən kiçik quruluş və inkişaf vahididir.
2. Bütün orqanizmlərdə hüceyrələr quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, həyat fəaliy-
yətinə və maddələr mübadiləsinin gedişinə görə oxşardır.
3. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir. Hər bir yeni
hüceyrə bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən yaranır.
4. Mürəkkəb quruluşlu çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr yerinə yetirdikləri
funksiyalarına görə ixtisaslaşaraq toxuma və orqanları əmələ gətirir.
5. Toxuma və orqanlar bir-biri ilə sinir və humoral sistemlə tənzimlənir.
Hüceyrənin öyrənilməsinin xəstəliklərin səbəblərini müəyyənləşdirilməsi baxı-
mından müstəsna əhəmiyyəti var. Məsələn, şəkərli diabet xəstəliyi mədəaltı vəzi hü-
ceyrələrinin funksiyalarının pozulması nəticəsində yaranır.
1. Alimlәrin söylәdiklәri fikirlәrә müvafiq olaraq adlarını qeyd edin:
1. Hüceyrə canlıların quruluş vahididir
2. Hüceyrə canlıların inkişaf
vahididir
3. Hüceyrələr bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən başlanğıc götürürlər
2. Düzgün cavabı seçin:
“Hüceyrə” terminini ilk dəfə
R.Huk / A.Levenhuk işlətmişdir.
İlk dəfə
R.Huk / A.Levenhuk öz düzəltdiyi mikroskopla mantar kəsiyinə baxaraq onun
xırda gözcüklərdən ibarət olduğunu görmüşdür.
Canlı təkhüceyrəli orqanizmləri ilk dəfə kəşf edən
R.Huk / A.Levenhuk olmuşdur.
3. Müasir hüceyrә nәzәriyyәsinin müddәalarını düzgün ardıcıllıqla düzün:
A. Mürəkkəb quruluşlu çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr yerinə yetirdikləri funk-
siyalarına görə ixtisaslaşaraq toxuma və orqanları əmələ gətirirlər ki, bunlar da bir-
biri ilə sinir sistemi ilə tənzimlənir.
B. Hüceyrə canlı orqanizmlərin ən kiçik quruluş və inkişaf vahididir.
C. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir.
D. Bütün orqanizmlərdə hüceyrələr quruluşuna,
kimyəvi tərkibinə, həyat fəaliyyətinə və
maddələr mübadiləsinin gedişinə görə oxşardır.
1
2
3
4
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
...
...
...
LAYİHƏ