IV mühazirə
152
b/m. L.A.Əliyeva
dos. C.Y.Rüstəmova
IV. ŞİMALİ AZƏRBAYCAN
1905-1914-cü İLLƏRDƏ
1.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
ictimai-siyasi vəziyyət
2.
Azərbaycan deputatları Rusiya Dövlət Dumasında
3.Azərbaycan xalqının milli hərəkatının ikinci mərhələsinin
başlanması. 1905-1906-cı illərdə erməni-Azərbaycan
münaqişəsi
4.
Azərbaycanda siyasi partiyaların və ictimai hərəkatların
yaranması
1. XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli dünya tarixində dərin
dəyişikliklər dövrüdür. Sosial-iqtisadi həyatdakı dəyişikliklər,
sənaye çevrilişinin başa çatması və dünya iqtisadiyyatının
inkişafında sənaye mərhələsinə keçid burjuaziya cəmiyyətinin
formalaşması, siyasi partiyaların yaranması, proletariatın –
fəhlələrin adından çıxış edən ictimai qüvvə və qruplar
tərəfindən siyasi partiya təşkilatların yaranması – bu dövrün
başlıca xüsusiyyətlərini təşkil edir.
XX əsrin ilk illəri Rusiya tarixində xüsusi yer tutur.
İslahatla bağlı inkişafın yaratdığı bütün ziddiyyətlər (siyasi, so-
sial, iqtisadi) ən yüksək səviyyəyə çatdı. 1900-1903-cü illər
böhranı Rusiya iqtisadiyyatının dünya kapitalist təsərrüfatı ilə
qırılmaz əlaqələrinin mövcudluğunu göstərdi.
Böhran mü-
vəqqəti olaraq Rusiya sənayesinə xarici kapital axınını
dayandırdı.
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
153
XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində həm
Azərbaycanda, həm də bütün ölkədə neftlə bağlı süni
canlanmadan sonra iqtisadi böhran başladı. Onun nəticəsi kimi
kütləvi işsizlik baş verdi və fəhlələrin həyat tərzi pisləşdi. Bu da
ölkəni fəhlə hərəkatının mərkəzlərindən birinə çevirdi. Tətil
mübarizəsi elə ölçülər aldı ki, 1902-ci ilin yanvarında hökumət
Bakı şəhərində gücləndirilmiş nəzarət sistemi tətbiq etdi, yəni
əslində hərbi vəziyyət elan etdi.
1900-cü ildən 1903-cü ilə qədər 112 min fəhlənin
çalışdığı 3 mindən çox müəssisə bağlandı. Bu şəraitdə
fəhlələrin siyasi fəallığı yüksəldi.
Məhz bu dövrdə fəhlə
hərəkatının iqtisadi tətillərdən siyasi tətillərə çevrilməsi baş
verdi.
1904-cü ildə Yaponiya Rusiyaya müharibə elan etdi. Çar
hökuməti müharibənin siyasi mövqeyini möhkəmləndirməkdə
və inqilabın qarşısını almaqda ona kömək edəcəyini düşünürdü.
Lakin bu ümidlər doğrulmadı, müharibə çarizmin da-
yaqlarını daha da laxlatdı. Yaponlar Artur limanını mühasirəyə
aldılar, sonra Mukden ətrafında rus ordusunu darmadağın
etdilər. 300 minlik ordu bu döyüşdə ölü, yaralı və əsir olaraq
120 min nəfər əsgər itirdi. Sonra 1905-ci ildə Rus
donanmasının Susima boğazında məhvi – 20 hərbi gəmidən 13-
nün batırılması, 4-nün əsir alınması daha bir zərbə oldu. Rusiya
müharibəni uduzdu.
Müharibədəki məğlubiyyətdən
sonra cəmiyyətdəki böhran
daha da dərinləşdi.
Yenicə başlanan 1905-ci il inqilabı tətil hərəkatının
genişlənməsi dövründə Rusiya müsəlmanlarının siyasi təşkilatı
– «İttifaqi-müslimum» adlandırılan Ümumrusiya Müsəlman
İttifaqı yarandı. Azərbaycan burjuaziyası Rusiyanın müsəlman
burjuaziyası ilə birləşməyə can atırdı. Bu birləşmənin
təşəbbüskarları Krım və Kazan tatarlarının burjua ziyalılarının
nümayəndələri R.İbrahimov, Y.Akçurin, İ.Qasprinski idi.
IV mühazirə
154
Hazırlıq işlərində A.M.Topçubaşov fəal iştirak edirdi. İttifaqın
yaradılması haqqında məsələ hələ 1905-ci ilin əvvəllərində
meydana gəlmişdi. Onun ilk qurultayı 15 avqust 1905-ci ildə
Nijni-Novqorodda, yarmarka vaxtı keçirildi. Qurultayda
Rusiyanın müsəlman əhalisinin müxtəlif zümrələri (əsasən
burjuaziya və ziyalılar) təmsil olunmuşdu. Çıxışlarda, əsasən,
«Rusiyanın bütün müsəlmanlarını birləşməyə», müsəlman
burjuaziyasının hüquqlarının rus burjuaziyasının hüququları ilə
eyniləşdirilməyə, müsəlmanlara münasibətdə sıxışdırmaları və
hüquq bərabərsizliyini aradan qaldırmağa səsləyən,
«müsəlmanların doğma dillərində məktəblərin açılmasını, kitab
və qəzetlərin buraxılmasını tələb edən» çağırışlar səslənirdi.
II qurultay 1906-cı il yanvar ayının 13-23-də Peterburqda
qeyri-leqal şəraitdə keçirildi.
Bu qurultayda din xadimləri,
burjuaziya və ziyalıların nümayəndələri iştirak edirdi. Bu
qurultaya qədər ittifaqın üzvləri kadetlərin qurultayında iştirak
edərək, onların proqramını qəbul etməyə hazır olduqlarını
bildirmişdilər.
II qurultay Dövlət Dumasına seçkilərin taktikasını
müzakirə etdi. Bu qurultayda, həmçinin ittifaqın vahid siyasi
partiyanın yaranmasını təklif edən Nizamnaməsi də qəbul
olundu. Qurultay, demək olar ki, tamamilə kadetlərin proq-
ramına uyğun gələn müvəqqəti proqram da qəbul etdi. Onun
işində Azərbaycandan A.M.Topçubaşov, Q.Qarabəyov,
A.X.Axudov fəal iştirak edirdilər.
III qurultay 1906-cı ilin 16-21 avqustunda keçirildi. Bu
qurultaya A.M.Topçubaşov sədr seçildi. Qurultayda İttifaqın
proqramı qəbul edildi: Rusiyanın bütün müsəlmanlarının
birləşməsi, konstitusiyalı monarxiya ideyası, şəxsi
mülkiyyətin
müqəddəs olması, kəndlilərə torpaq verilməsi, mülkədarlara isə
bunun əvəzinin ödənilməsi, milli-mədəni muxtariyyət ideyası,
dini təsisatların genişləndirilərək, hüquqlarının pravoslav
ruhanilərlə bərabərləşdirilməsi (müsəlman ruhanilərini öz
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
155
tərəflərinə çəkmək cəhdləri). III qurultayda millətlərarası
toqquşmalarla bağlı qətnamə qəbul edildi.
Bu qətnamədə hər iki
xalqın dini və dünyəvi rəhbərlərinə müraciət edilir və
«Zaqafqaziya müsəlmanları
və ermənilərin qarşılıqlı
barışdırılması işini öz əllərinə almaq» təklif olunurdu.
Lakin bu ittifaqın Bakı bölməsi yaradılmadı. Qeyd etmək
lazımdır ki, Bakı cəmiyyətinin yuxarı təbəqəsi ümumrusiya
müsəlman birliyinə onun bütün mövcudluğu dövründə laqeyd
münasibət göstərirdi. Qurultayda yeni tipli məktəblərin
yaradılması, məcburi ibtidai təhsilə keçilməsi yolları,
mədrəsələrin yenidən təşkili, milli adət-ənənələrə diqqətin
gücləndirilməsi və s. məsələlər müzakirə edildi.
1905-ci ilin yazı və yayında,
ölkədə inqilabi mübarizənin
gücləndiyi bir dövrdə milli burjuaziya və ziyalılar burjua-liberal
hərəkatının sülhpərvər, leqal üsullarından – kollektiv
müraciətlərin verilməsi, çar üsul-idarəsi nümayəndələrilə
görüşlərdən istifadə edirdilər. Martın 15-də H.Z.Tağıyevin
sarayında burjuaziya və ziyalıların nümayəndələrinin
müşavirəsi keçirildi. Burada Qafqazda islahatların
keçirilməsinin vacibliyi məsələsi müzakirə edildi.
Müsəlmanlara qoyulan qadağaların göstərildiyi kollektiv
müraciət tərtib edildi. Bu müraciət
çar hökumətinə Azərbaycan
tərəfindən verilən ilk proqram sənəd idi. Müraciətdə Qafqazda
zemstvoların (tərkibində çox hissəsi zadəganlardan ibarət olan
seçkili yerli idarə) tətbiqinin, andlı iclasçılar məhkəməsinin
yaradılmasının, müsəlmanların hüquqlarının rus zadəgan və
tacirləri ilə eyniləşdirilməsinin, az torpaqlı və torpaqsız
kəndlilərə torpaq verilməsinin vacibliyi və s. məsələlər mühüm
yer tuturdu. Müraciətdə çarizmin müstəmləkə siyasətinə qarşı
qəti etiraz ifadə olunurdu.
Çarizmin yeganə güzəşti
müsəlmanlara özlərinə müfti,
qazi və məhəllə ruhanilərini seçmək və öz dinini azad şəkildə
öyrənib ibadət etmək hüququnun verilməsi idi.