Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Aygün EYVAZLI 392
GENDER ÖLÇÜSÜNDƏ DİN Aygün Rüstəm qızı Eyvazlı ADMİU-nin dissertantı Din yüzillər boyu xalqların, millətlərin həyatında istər fərd, istərsə də cə- miyyət səviyyəsində həlledici rol oynamış və ümumdünya ictimai inkişafını yönləndirən qüdrətli amil olmuşdur. Çox böyük mədəni təcrübə olan din fərdlərin, etnik-milli, sosial birliklərin, sosiumun psixikasında dərin izlər bu- raxmış, ideyaları şüuraltına çevrilmiş, ictimai-milli şüurun, mentalitetin for- malaşmasında müəyyənedici yer tutmuşdur. Dinin nəinki şəxslərarası (o cümlədən, cinslərarası) münasibətlərin, eləcə də millətlərarası münasibətlə- rin məzmun və xarakterinə yön verdiyi, onu şəkilləndirdiyi danılmaz bir ger- çəkdir. Bu təsirlər fərdin, etnik-milli birliklərin, sosiumun davranışlarında öz əksini tapmışdır. Bütün bunlara görə, hər bir xalq və millətin keçdiyi həyat yolunu, tarixi- ni etnik-psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün onların mənsub olduğu di- ni müxtəlif baxımlardan öyrənmək, təhlil etmək lazımdır. Yoxsa insan tarixi- nin gerçək mənzərəsini yaratmaq, gələcəyin cizgilərini müəyyən bir dərəcə- də görmək və müəyyənləşdirmək mümkün olmaz. Dünya ictimai gedişinin çağdaş mərhələsində, qloballaşma qucağını get- dikcə daha geniş açdığı bir dövrdə zamanın tələblərindən biri dinin gender ölçüləri baxımından təhlilidir. Dinin cəmiyyətdəki cins-rol təbəqələşməsinə münasibəti gender elminin diqqət mərkəzində durur. Məlumdur ki, din bio- loji cinsi «kişilik» və «qadınlıq» mədəni konstruktlarına transformasiya edə- rək onların ierarxiyasını yaradır və buna sakral bir mahiyyət verir. Din qu- rumları isə cinslər arasında «hakimlik» qaynaq və vasitələrinin müəyyən xa- rakterli (feminist baxışa görə bərabər olmayan) bölgüsünü rəsmiləşdirir, qa- nuni hala salır. Din bu bölgünü hakimiyyət münasibətləri və sosial ierarxiya sistemində qoruyub saxlayır. Beləliklə, bu deyilənlərdən irəli gələrək Azərbaycanda gender münasi- bətlərinin, gender mədəniyyətinin təşəkkül və inkişaf tarixi baxımından öy- rənilməsi, gender münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı proqnozların müəyyən- ləşdirilməsi İslama yeni dünyagörüşü olan gender yanaşmasından baxılma- Gender ölçüsündə din 393
sını, İslam dinindəki gender stereotiplərinin obyektiv şəkildə şərh edilməsini qarşıya qoyur. Bu məqalədə qarşıya qoyduğumuz məqsədə çatmaq üçün müqayisəli ya- naşma üsulundan istifadə edərək Bibliyaya, İudaizm və Xristianlıq kimi mo- noteist dinlərə və Buddizmə də gender ölçüsündən göz yetirməyi əlverişli hesab etdik. Bibliyada insanın yaradılışı haqqında mifdə (rəvayətdə) gender münasi- bətlərinin aydın bir mənzərəsi verilmişdir. Bibliyanın tərkibində olan Varlıq kitabında insanın yaradılışına dair iki təqdim vardır. Birinci, daha erkən təqdimdə insan ikicinsli yaradılıb. Belə ki, kişi və qadın bir mahiyyəti təşkil edir. 1
çələngi olan kişi-Adəm yaranmışdır. Qadın-Həvva isə çox sonradan və ilkin materialdan deyil, kişinin qabırğasından yaradılır. Burada Adəm ideal ruhu, Həvva isə maddi cismi (bədəni) təmsil edir. 2 «Tarix Şumerdən başlayır» adlı əsərin müəllifi olan S.N.Kramer Həvvanı Şumer mifolojisindəki Ana tanrıça Ninxursaq ilə əlaqələndirir. Ninxursaq Şumer cənnətinin sakinidir. Burada 8 bitgi vardır ki, onu yeməyə heç kəsə izin verilmir. Ancaq Tanrılardan olan Enki dikbaşlıq edərək bu yasağı pozur. Ninxursaq onu cənnətdən qovmasa da ölümlə hədələyir. Enki xəstələnir, nəhayət Ana Tanrıça onu əfv edir və onun xəstə qabırğasından həyat yoldaşını-Tanrıça Nintinini yaradır. 3
dən yemək yasaqdır. Ancaq Həvva həmin meyvədən dadmaq üçün Adəmi yoldan çıxarır, nəticədə hər ikisi də cənnətdən qovulur, yer üzünə endi- rilirlər. İnsanlar Adəm ilə Həvvadan törəyirlər. Bibliya Həvvanı lənətlənmiş ilk qadın kimi təqdim edir. Həvvanın təqsiri, günahı olmasaydı yer üzündə ölüm, ehtiyac, eləcə də məhəbbət və insan nəsli də olmayacaqdı. Buna görə də Həvvaya onun qızlarına-bütün qadın cinsinə əbədi lənət edilir. Ədə- biyyatda diqqət edildiyi kimi, bu yaradılış mifində biologiyanın əksinə ola- raq qadın kişidən yaranır, qadın başlanğıcı kişidən alır. Bu durum matri- arxatın ömrünü başa vuraraq yerini patriarxat həyat tərzinə verməsini ifadə edir. Beləliklə, Həvva haqqında mif «böyük ana»nı taxtdan salır, onu tabe- çilik durumuna atır, ana olma, uşaq dünyaya gətirmə günahla əlaqələndirilir. 4
Bibliyanın təqdim etdiyi günah işlədilməsinə dair mif sonralar Xristianlıq ənənəsində özünə möhkəm yer tutdu və bu motiv-mif ilahiyyatçıların daim müraciət etdiyi mövzuya çevrildi: 5
Aygün EYVAZLI 394
İlk monoteist din sayılan İudaizmdə də qadının hüququ məhdud idi: «Tövrat»ı izləyən yəhudilik, yəni ortodoksal İudaizm ənənəvi dəyərlər siste- minə yad, özgə qaynaqlardan ideyaların girməsinə qarşı idi. Əski yəhudilər- də ata qızını sata bilərdi. Qadının, yalnız kişi varis olmadıqda miras haqqı vardı. 6
İudaizmdə bütün dini vəzifələrin yerinə yetirilməsi, əksər mərasimlərin icrası, gündəlik ibadətlər kişilər üçün müəyyənləşdirildi. Hətta kişi onu yalvaran bir qadın kimi yaratmadığına görə Tanrıya təşəkkürdən ibarət olan xüsusi bir ibadət düsturunu digər adi ibadətlərin içində hər gün təkrarlamalı idi. Qadın dini cəmiyyətin kişilər ilə bərabərhüquqlu üzvü olmayıb, ancaq dini yasaqları yerinə yetirməliydi. İudaizm qadına uşaq doğurmaq aləti kimi baxır. Sinaqoqda da ona kişidən ayrı bir yer müəyyənləşdirib. 7
Bununla belə, bu durum sonralar bir qədər mülayimləşdirildi. Belə ki, ortodoksal olmayan İudaizm cərəyanında qadınlar ravvin ola bilər və ictimai idarəetmədə onların iştirakına yol verilir. Hazırda Lesbiy İudaizm hərəkatı da mövcuddur ki, bu hərəkatın iştirakçıları matriarxat ilahələri (tanrıçıları) ilə bağlı simvolika və kultu yenidən canlandırmağa çalışırlar. 8 İndi isə üç dünya dinindən (İslam, Buddizm ilə birlikdə) biri olan və birinci minilin başında ikinci monoteist din (İudaizmdən sonra) kimi yaranan Xristianlıqda qadına hansı yerin verildiyinə baxaq. Erkən Xristianlıq ilə sonrakı Xristianlığın qadına münasibətində bir qədər fərq vardır. Bu özünü Xristianlığın qurucusu olan İisus ilə apostol Pavelin şəxsində özünü göstərirdi.İisus qadınlara hörmətlə yanaşırdı. Hətta «günah içində yaşayan» qadınları üstün tutduğuna dair zəngin məlumatlar, dəlillər var. O heç vaxt «Həvvanın qızları» ifadəsini, «günah işlətmək» motivini dilinə gətirməmişdir. Əksinə, qadınla bağlı deyirdi: «Çoxlarını sevdiyinə görə onun bir çox günahları bağışlanır» (Luka 7,47). 9 Məşhur prit- çada deyilir ki, zina edərkən yaxalanmış bir qadını adamlar daşqalaq etmək istəyərkən İisus onlara: «Sizlərdən kim heç günah işlətməyibsə, birinci daşı o atsın». (İoann,8,7) deyir və İisusun bu sözlərindən sonra heç kəs daş atmır. İisus qadının səbəb olub-olmamasından asılı olmayaraq boşanmanı qəbul etmirdi, çünkü «tanrının birləşdirdiyini insan ayıra bilməz» (Mark, 10,9) deyirdi. İisusa görə, kişi və ya qadın yenidən nikaha girməklə zina etmiş olur. Birinci Yevangelist Mark öz müəlliminin fikrini davam etdirirdi: «Əgər
Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|