Baku Law Journal indd

8

Bakы 

HUQUQ

 

Jurnalы

həmin  öhdəliklər  şərti  olduğu  halda,  balansdankənar 

saxlamalıdırlar. Balansda saxlanılan aktivlərdən  fərqli 

olaraq,  balansdankənar  saxlanılan  öhdəliklərə  qarşı 

bankın  mülkiyyət  hüququ  tanınmır  və  banklar  onlar 

üzərində  birbaşa  hüquqi  iddiaya  malik  deyil. ARMB-

ın  “Azərbaycan  Respublikasının  bank  sistemində 

balansdankənar  əməliyyatların  uçot  Qaydaları”na 

əsasən  balansdankənar  əməliyyatlar  bank  riskinin 

mövcudluğuna görə aşağıdakı qaydada təsnif edilir:

iii. təəhhüdlər və şərti balansdankənar əməliyyatlar;

iv. memorandum balansdankənar əməliyyatlar.

Təəhhüdlər  və  şərti  balansdankənar  əməliyyatlar 

gələcəkdə  qeyri-müəyyən  hadisələrin  və  müqavilə 

(şərti)  öhdəliklərinin  yaranmasına  gətirib  çıxaran, 

müştərinin adından aparılan və yaxud bankın özünün 

ticarət fəaliyyəti ilə bağlı olan və bank üçün risk təşkil 

edən əməliyyatlardır. 

Memorandum 

balansdankənar 

əməliyyatlar 

təəhhüdlər  və  şərti  balansdankənar  əməliyyatlardan 

fərqli  olaraq,  bank  üçün  risk  təşkil  etməyən 

əməliyyatlardır. 

Balansdankənar  öhdəliklər  banklar  üçün  potensial 

olaraq əhəmiyyətli olan leverec (həddən artıq çox olan 

yüklülük) mənbəyidir. Bunun üçün də banklar ARMB-

ın  “Kapital  adekvatlığı”  Qaydaları  altında  müəyyən 

olunduğu  kimi  kreditə  konversiyası  əmsalı  tətbiq 

etməklə  kapitalın  adekvatlığı  əmsalları  məqsədləri 

üçün  balansdankənar  öhdəlikləri  özündə  əks  etdirən 

risklərin müqabilində ölçülməlidirlər. 

Bu 

məqalənin 

məqsədləri 

üçün 

bankın 

balansdankənar  fəaliyyəti  risklər  üzrə  hecinq  vasitəsi 

və əsasən də bankların borclarının ödəniş icra etməmə 

risklərinin çevrilməsi üsulu kimi təhlil olunur. 

QıymЯTl

İ kaЬıZlarla ЯmЯlİyyaTlar

Banklar  daxilində  müvafiq  risklərin  müəyyən 

edilməsi, ölçülməsi və idarəetmə sistemlərinin mövcud 

olmasına əmin olmaq üçün bankın treydinq fəaliyyəti 

təhlil  olunmalıdlr.  Banklarda  təşkil  olunan  risklərin 

idarə  edilməsi  üzrə  sistemlər  bankın  risklərin  qəbul 

etmə  mədəniyyəti  ilə  uyğun  olmalı  və  risklərə  məruz 

qalma bankın risk profilinə nisbətən artıq olmamalıdır. 

Banklarda  öz  mülkiyyəti  ilə  treydinq  fəaliyyətinin 

həyata  keçirilməsi  cəmiyyətin  banklarda  uğursuzluq 

hallarında olan zərərləri daşıyacağından, daha dəqiqi isə 

banka uğursuzluğa uğramağa imkan vermək məqsədilə 

vergi ödəyicilərinin pulundan istifadə olunduğu yerdə 

iqtisadi  çətinliklərdən  çıxış  kimi  istifadə  olunması 

nəzərə alınmalıdır.  

Azərbaycanda  qiymətli  kağızlar  bazarı,  əsasən, 

Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  Məcəlləsi,  Dövlət 

Qiymətli Kağızlar Komitəsinin buraxdığı norma və qay-

dalar  və Azərbaycan  Respublikasının  digər  qanunları 

və qaydaları ilə tənzimlənir. 

Qiymətli  kağızlar  səhm  və  istiqrazlar  kimi  inves-

tisiya  qiymətli  kağızları  formasında  və  törəmə  (op-

sionlar və fyuçerslər), çeklər, orderlər, veksellər, girov 

depozitləri və digərləri kimi qeyri-investisiya qiymətli 

kağızlar formasında ola bilər. 

Törəmə qiymətli kağızlar hər hansı aktivi (qiymətli 

kağız, valyuta, əmtəə, birja indeksi və s.) almaq və ya 

satmaq hüququnu təsbit edən qiymətli kağızlardır.

Bankların  treydinq  fəaliyyəti  çərçivəsində  ən  çox 

istifadə  olunan  törəmə  qiymətli  kağızlarıdır.  Mülki 

Məcəllənin müddəaları çərçivəsində törəmələr fyuçers 

və opsionları və qanunla müəyyən edilə biləcək digər 

törəmələri əhatə edir. 

Törəmə qiymətli kağızların məqsədi bəzi risk və ya 

dəyişkənliyi köçürəcək müqavilə yaratmaqdır. Risk və 

ya dəyişkənlik istinad üçün olan aktivlər, hadisə, bazar 

qiyməti və ya digər iqtisadi və təbii hadisələrin icrası və 

ya qiyməti ilə əlaqəli ola bilər. 

Risk  profilinə  müvafiq  olaraq,  aşağıdakıların  biri 

vasitəsilə törəmə qiymətli kağızları ilə ticarət aparılır:

i. Standartlaşdırılmış razılaşmalar ilə birja və ya klir-

inq təşkilatları vasitəsilə; 

ii. Birjadan kənar olan ikitərəfli müqavilələr vasitəsilə 

(BK törəmələr).

Mülki  Məcəllədə  fyuçerslər,  opsionlar  və  qanun 

tərəfindən  törəmə  kimi  müəyyən  oluna  bilən  digər 

qiymətli kağızlar sadalanır. 

Fyuçerslər  və  forvard  müqavilələri  aktivlər  və 

öhdəliklərin  idarə  olunmasında  istifadə  etmək  üçün 

olan vasitələridir və portfellərinin faiz norması riskinə 

qarşı  olan  hissələrini  sığortalamaq  üçün  banklar 

tərəfindən istifadə oluna bilər. 

Fyuçers  müəyyən  edilmiş  tarixdə  müəyyən  baza 

aktivinin  əvvəlcədən  razılaşdırılmış  qiymətlərlə 

alınması  və  ya  satılması  haqqında  öhdəliyini  təsbit 

edən standartlaşdırılmış birja müqaviləsini ifadə edən 

qiymətli kağızdır. Müvafiq olaraq, kredit riskinə məruz 

qalma  birjaya  ötürülür  və  ümumilikdə,  əhəmiyyətsiz 

hesab edilir. Lakin bu, daha az inkişaf etmiş ölkələrin 

birjalarına şamil olunmaya da bilər. 

Fyuçerslərin dövriyyəsinə dair qaydalar çərçivəsində 

fyuçerslər  üzrə  sövdələşmələr  yalnız  Dövlət  Qiymətli 

Kağızlar Komitəsinin verdiyi müvafiq lisenziyaya malik 

olan klirinq təşkilatının iştirakı ilə icra olunmalıdır. Klir-

inq təşkilatları belə müqavilələrin icrasının zəmanətçisi 

kimi fyuçers müqavilələri üzrə xidmət göstərir. Xarici 

valyutalar,  qiymətli  kağızlar  və  mübadilə  indeksləri 

məhdudiyyət olmadan gələcək müqavilələr üçün baza 

aktivi  ola  bilər.  Digər  baza  aktivləri  Dövlət  Qiymətli 

Kağızlar Komitəsi tərəfindən təsdiq olunmalıdır. 

Fyuçerslərdən  fərqli  olaraq,  opsionlar  sahibinə 

müəyyən  edilmiş  tarixdə  müəyyən  baza  aktivinin 

əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlərlə almaq və ya sat-

maq hüququnu ifadə edən qiymətli kağızdır.

Məcəllədə xarici valyuta, qiymətli kağızlar, mübadilə 

indeksləri,  kommersiya  məqsədli  əmtəə  və  törəmələr 

üçün potensial baza aktivi kimi digərləri sadalanır. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  məcəllədə  birbaşa  olaraq, 

törəmə maliyyə məhsullarının siyahısı daxilində forvard 

---