Baku Law Journal indd
Yüklə 6,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 irəli gələrək bu kimi əqdlər bağlana bilər, lakin opsion müqavilələri heç bir formada tənzimlənmədiyindən təcrübədə bu müqavilənin hüquqi təbiəti sual doğurur və yerli məhkəmələrdə müdafiə perspekti- vini müəyyən etmək çətindir. Opsion müqaviləsi sahibkarların tam praktiki məqsədlərini güdür. Biznes sahibləri və investor- lar opsion vasitəsilə öz kapitallarının və korporativ nəzarətin çevik idarəetmə imkanlarını əldə edirlər. Məsələn, portfel investorları hər hansı şirkətin kapitalına daxil olduqda, opsion onlara əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlə şirkətdən effektiv çıxış mex- anizmini təqdim edir. Xarici təcrübədə opsion şərtləri, əsasən, səhmlərin (payların) alqı-satqısı, səhmdarlar (iştirakçılar) müqaviləsi, investisiya yatırım müqaviləsində, birgə müəssisənin (fəaliyyətin) yaradılması və digər korpo- rativ müqavilələrdə istifadə olunur. Opsion müqaviləsi, əsasən, aşağıdakı xüsusiyyətləri özündə əks etdirir: - Opsion müqaviləsində iki əsas şərt qeyd olunur: əsas öhdəliyin şərtləri və əsas öhdəliyin icrasına səbəb olan şərtlər. 11 - Əsas öhdəliyin icrası tərəflərdən birinin ixtiyarından asılıdır. Yəni əsas öhdəliyin icrasını tələb etmək və ya etməmək hüququ müqavilə tərəflərinin birinə məxsusdur. - Əsas öhdəliyin icrasını tələb etmək hüququ adətən müəyyən müddətlə mahdudlaşdırılır və/və ya hüquqdan istifadə müəyyən halların baş verməsi (verməməsi) ilə şərtləndirilir. - Müqavilənin digər tərəfinin əsas öhdəliyə dair heç bir seçimi olmur. Yəni əsas öhdəliyin icrası tələb edildikdə o, imtina edə bilməz və ya birinci tərəf öhdəliyin icrası tələb edilmədikdə onu məcbur edə bilməz.
Azərbaycanda kommersiya münasibətlərinin inkişafı ilə opsion daxil olmaqla müxtəlif əlverişli müqavilə konstruksiyaların yerli bazarda istifadəsi tendensiyası artmaqdadır. Lakin Azərbaycan hüquq təcrübəsi üçün yeni olan bu müqavilə konstruksiyalarının hüquqi qüvvəsinin və məhkəmə müdafiəsinin qeyri-müəyyənliyi biznes iştirakçılarının əsaslı narahatlığına səbəb olur. Əlbəttə, bir çoxları “müqavilə azadlığı”, “tərəflərin iradə, ifadə azadlığı” kimi mülki hüququn prinsiplərindən irəli gələrək həll yolu təklif edə bilərlər. 12 Lakin
reallıqda bu prinsiplərin də məhkəmələr tərəfindən tətbiqini proqnozlaşdırmaq çətindir. Ümumiyyətlə, hazırkı qanunvericilikdə opsion müqaviləsinin xalis formasının 13 istifadəsini məhdudlaşdıran heç bir nor- ma yoxdur, lakin istədikdə bir sıra normaları belə şərh etmək olar ki, opsion müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan imkanlar məhv olsun. Narahatçılıq doğuran əsas məsələ öhdəliyin icrasından boyun qaçıran tərəfin məhkəmə vasitəsi ilə məcbur edilməsi məsələsidir. Digər yurisdiksiyalarda opsion müqaviləsi üzrə öhdəliklərini pozan tərəfə qarşı zərərin əvəzinin ödənilməsi və məcburi icra kimi məhkəmə müdafiə üsulları mövcuddur. Opsion müqaviləsi birbaşa qanunvericilikdə nəzərdə tutulmadığından və müvafiq məhkəmə təcrübəsi olmadığından opsion ilə oxşar əlamətləri olan digər müqavilə konstruksiyaları vasitəsi ilə op- siondan istifadə etməyə çalışırlar. Bir sıra hüquqşünaslar opsion konstruksiyasını il- kin müqavilə kimi qiymətləndirirlər və beləliklə, op- sion şərtlərini (call option/put option) və öhdəliklərini ilkin müqavilə formasında tərtib edirlər. İlkin müqavilədə opsion müqaviləsində olduğu kimi, əsas öhdəliyin icrası müqavilə bağlandıqdan sonra həyata keçirilir və gələcəkdə icra olunmalı olan öhdəliyin şərtləri hər iki müqavilədə əvvəlcədən təsvir edilir. Qeyd edilən oxşarlıqlarla yanaşı, başlıca fərq ondan ibarətdir ki, ilkin müqavilə konstruksiyasında əsas öhdəliyin icrasını (əsas müqaviləsinin bağlanmasını) tələb etmək hüququ müqavilənin hər iki tərəfinə məxsusdur. Belə olan halda opsion hüququna (opsio- nun icrasını tələb etmək və ya etməmək hüququna) malik olan tərəf böyük risklə üzləşmiş olur. Bu da öz növbəsində opsion müqaviləsinin mahiyyətinə heç uyğun gəlmir. Opsionda isə, əvvəl qeyd etdiy- imiz kimi, əsas öhdəliyin icrasını tələb etmək hüququ yalnız tərəflərdən birinə məxsusdur. Opsion müqaviləsinin şərtlə bağlanmış əqdlər konstruksiyası vasitəsi ilə tətbiqinin tərəfdarları da var. Yəni opsionu şərtlə bağlanmış (alqı-satqı) müqavilə kimi tərtib edirlər. Bu konstruksiyada səhmləri (payı) almaq/satmaq öhdəliyi tələb etmək (opsion hüququna) hüququna malik olan tərəfin tələbinin irəli sürülməsi ilə şərtləndirilir. İlk baxışdan opsiondan istifadə üçün bu kon- struksiya uyğun görünür. Lakin məhkəmələr şərtlə bağlanmış müqavilə çərçivəsində opsion hüquqlarını/ şərtlərini nəzərdən keçirdikdə formal yanaşaraq
№4 | OKTYABR 2013 10
“Drag-along rights” və “tag-along rights” ifadələrinin tərcüməsi mürəkkəb olduğundan onların mahiyyətini izah etməyə çalışacıq. “Drag-along” ifadəsini ingilis dilindən “öz tərəfində və ya özünə çəkmək” kimi tərcümə etmək olar. Bu şərtə əsasən birinci tərəf öz səhmlərini (payını) satdıqda digər tərəfdən tələb edə bilər ki, o da öz səhmlərini (payını) üçüncü şəxsə (birinci tərəf satdığı şəxsə) satsın. “Tag-along” isə “qoşulmaq hüququ” kimi tərcümə olunur. Bu şərtə əsasən tərəflərdən biri öz səhmlərinin (paylarını) satdıqda digər tərəf öz səhmlərini birinci tərəfin satılan səhmlərinə “qoşulmasını” tələb edə bilər. 11 Adətən əsas öhdəlik kimi səhmlərin (payın) satılması və ya alınması çıxış edir. Məsələn, öhdəliyin icrasına səbəb olan şərtlər kimi şirkətin maliyyə göstəricilərinin aşağı düşməsi çıxış edə bilər. 12
Geri çağrıla (götürülə) bilməyən etibarnamə (irrevocable proxy/PoA) konstruksiyası Azərbaycan hüququnda qadağan olduğundan, bu hüquqi alət vasitəsi ilə op- sion müqaviləsi üzrə hüquqları təmin etmək olmur. 13 Yəni heç bir digər müqavilə konstruksiyalarından istifadə etməyərək açıq-aydın opsion şərtlərini və öhdəliklərini müəyyən edən müqavilə formasında. 32 Bakы
HUQUQ
Jurnalы müqaviləni etibarsız hesab edə bilər. Çünki Mülki Məcəllənin 328.3 maddəsində əsaslanaraq tərəflərin iradəsindən asılı olan şərt (potestativ şərt) etibarsız hesab edilə bilər. Qanunvericiliyə əsasən şərtlə bağlanmış müqavilələrdə hüquq və öhdəliklərin əmələ gəlməsi baş verib-verməyəcəyi məlum olmayan hallardan asılı edilə bilər. 14 Opsion müqaviləsini fərqləndirən xüsusiyyət isə ondan ibarətdir ki, tərəflərdən birinin üzərinə düşən öhdəliyin icrası digər tərəfin ixtiyarından (iradəsindən) asılıdır. Opsion hüququna malik olan tərəf əsas öhdəliyin icrasını tələb etmək və ya etməmək hüququna malikdir. Beləliklə, opsion müqaviləsinin mahiyyətini və Mülki Məcəllənin şərtlə bağlanmış müqavilələri tənzimləyən normalarını nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, bu konstruksiya çərçivəsində opsion şərtlərinin (hüququnun) etibarsız hesab edilməsi riski çox böyükdür. Qeyd etdiyimiz kimi, bir sıra xarici ölkələrin hüquqlarında opsion geri götürülə bilməyən oferta kimi qiymətləndirilir. Hesab edirik ki, yerli hüquq- da opsiondan məhz oferta-aksept konstruksiyasının vasitəsi ilə istifadə etmək mümkündür. Oferta opsion müqaviləsinin əksər xüsusiyyətlərini özündə əks edir: - Oferta qüvvədə olduğu müddət ərzində ofer- ta ünvanlandırılan şəxs tərəfdən aksept vasitəsi ilə öhdəliyin (müqavilənin bağlanmasını) icrasını tələb etmək və ya etməmək birtərəfli hüququ; - Şəxsin tələbi ilə öhdəliyin icrasını (müqavilənin bağlanmasını) həyata keçirmək öhdəyili; - Öhdəliyin icrasını (müqavilənin bağlanmasını) tələb etmək üçün müəyyən edilmiş vaxtı təyin etmək imkanı. 15 Yeganə sual doğuran məsələ ofertanın müəyyən hadisə ilə şərtləndirilməsi mümkünlüyüdür. Yəni opsionun icrasını (ofertanın akseptini) hər hansı bir hadisə ilə ilə şərtləndirmək olarmı? Məsələn, adi opsion müqaviləsində opsion hüququ belə şərtləndirilə bilər: Şəxs şirkətə maliyyə investisiyası yerləşdirir və həmin şirkətin səhmlərini əldə edir. Eyni zamanda şirkətin digər səhmdarları ilə opsion müqaviləsini bağlayır və satış opsionunu (putoption) razılaşdırırlar. Bu müqaviləyə əsasən şirkətə investisiya yatıran şəxs ona məxsus olan səhmləri müəyyən hadisə baş verdikdə (məs. şirkətin gəlirliliyi azalsa) ondan alınmasını digər səhmdardan tələb edə bilər. 16 Hesab edirik ki, opsionu oferta konstruksiyası vasitəsi ilə tətbiq etdikdə opsionun icrasının hər hansı hadisə ilə şərtləndirilməsini qadağan (mümkünsüz) edən heç bir norma olmadığından, müddətlə yanaşı, ofertanın akseptini (opsionun icrasını) hər hansı hadisə ilə şərtləndirmək olar. 17 Beləliklə, hesab edirik ki, opsionun imkanlarından istifadə etmək üçün oferta konstruksiyası ən yararlı alətdir. Xalis opsion müqaviləsindən fərqli olaraq, bur- da müqavilə bir az fərqli formatda tərtib olunmalıdır. Burada səhmdar investora müəyyən müddət ərzində geri götürülə bilməyən alış ofertası təqdim edir. Həmin ofertada səhmlərin alış qiyməti və digər şərtlər qeyd edilir. Fərqli yol ilə tərtib olunmasına rəğmən, konstruksiyanın mahiyyət dəyişmir. Hazırda Azərbaycan hüququnda opsion
müqaviləsinin rəsmiləşdirilməsi üçün təcrübədə formalaşmış mexanizmin olmadığına görə, hes- ab edirik ki, nəzərdən keçirdiyimiz müqavilə konstruksiyalarının üstün keyfiyyətlərini birləşdirməyə çalışmaq məqsədəuyğundur. Bir çox hallarda biznes iştirakçıları korporativ münasibətlərini yalnız mövcud hüquq normaları ilə deyil, həmçinin öz tələblərinə uyğun olan müqavilə alətləri ilə tənzimləməyə çalışırlar. İnkişaf edən mühitdə bu normal haldır, qanunvericilik fərdi münasibətlər çərçivəsində yaranan bütün halları tənzimləyə bilməz və buna cəhd etmək effektiv olmaz. Bizim yurisdiksiyanı daha cəlbedici etmək üçün müxtəlif müasir müqavilə konstruksiyalarının istifadəsini mümkün və risksiz etmək üçün mül- ki qanunvericilikdəki paternalism və pozitivizm yanaşmasından çəkinərək daha çox müqavilə azadlığı prinsipinə istiqamətlənmək lazımdır. Sözsüz, hazırkı təcrübənin və hüquqi tətbiqetmənin qısa müddət ərzində dəyişdirilməsinə nail olmaq mümkün deyil. Həmçinin bu işdə yalnız məhkəmə təcrübəsinin formalaşmasını gözləmək olmaz. Hes- ab edirik ki, müasir kommersiya münasibətləri üçün əlverişli olan müqavilə konstruksiyalarının 18 Azərbaycan hüququnda istifadəsi mümkünlüyünü birbaşa qanunvericilikdə müəyyən etmək lazımdır. İmperativ hüquq normalarının daha liberalları ilə əvəzlənməsi daha uğurlu yanaşma hesab edilir. İqtisadiyyatı inkişaf edən ölkədə hüquqi-normativ bazanın inkişafı eyni templə həyata keçirilməlidir 19 , əks halda köhnəlmiş və müasir kommersiya mühi- tinin tələblərinə cavab verməyən hüquq normaları böyük inkişaf potensialına malik olan iqtisadiyyatın “ayağında” zəncir ilə bağlanmış ağır yükə çevrilir. 14 Mülki Məcəllə. maddə 328.1 15 Ofertanın aksept üçün açıq olduğu müddət 16 Opsion müqaviləsində səhmlərin qiyməti və opsionun qüvvədə olduğu müddət razılaşdırılır. 17 Adi ofertanın da müəyyən hadisə ilə şərtləndirilməsini mümkün hesab edirik. Məsələn, “A” öz istiqrazlarının bir il ərzində “B”-yə satılmasını təklif edir. Bir şərtlə ki, oferta açıq olduğu müddət ərzində istiqrazın qiyməti 50 manatdan aşağı düşməsin. 18
Məsələn, şərtlə bağlanmış müqavilələrə potestativ şərtlər, təminat və zəmanət şərtləri (representation and warranties) opsion müqaviləsi və s. müəyyən etmək. 19
Misal üçün, son illər ərzində Türkiyə, Rusiya, Qazaxıstanın iqtisadiyyatlarının inkişafı ilə yanaşı, qanunvericiliklərində həyata keçirilən islahatları qeyd etmək olar. orijinal tikinti avadanlıqlarının ticarət mərkəzi Beta
R m a i n s a n a y i a k R makes a difference R O Əhməd Rəcəbli 19, 012 | 404 8343 050 | 234 3484 Yüklə 6,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|