Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
100 Qeyd edək ki, hələ XIX əsrdə Fransada prefektura şuraları inzibati ədliyyə orqanı kimi administrasiyanın aktlarının qanu- niliyi ilə yanaşı, həm də onların daxili mahiyyətini, məqsədini, motivini və məqsədəuyğunluğunu yoxlayırdılar. Hesab edirik ki, müasir dövrdə də bu meyarlara mühüm əhəmiyyət verilməlidir. Çünki, hüquq normasının mahiyyəti və faktiki əhəmiyyəti məhz məqsədəuyğun qərarın qəbul edilməsindən ibarətdir. İnzibati prosesdə inzibati mübahisənin həlli üzrə məhkə- mənin çıxardığı qərar hüquqi, siyasi, ideoloji, sosial və iqtisadi funksiyaları yerinə yetirir. Məhkəmə öz qərarı ilə vətəndaşla inzibati orqan arasındakı sosial-hüquqi münaqişəni həll edir, hüquq subyektlərinin hüquqlarını və qanunla qorunan maraq- larını təmin edir. O, habelə, konkret hüquq münasibəti subyekt- lərinin hüquq və vəzifələrinin həcminə və məzmununa aydınlıq və dəqiqlik gətirməklə səlahiyyətverici funksiyanı, hüquq münasibəti iştirakçılarının subyektiv hüquqlarının mühafizəsini təmin etməklə hüquq mühafizə funksiyasını, qüvvədə olan qanunvericilikdəki boşluqları aradan qaldırmaqla hüquq təkmil- ləşdirici funksiyanı da həyata keçirir. Bunlardan başqa məhkəmə aktı fərdi hüquqi tənzimləmə, hüquqi münasibətlərin yaranması, dəyişdirilməsi və ya xitamı üçün hüquqi fakt rolunda da çıxış edir. İkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə nəzər saldıqda inzibati məhkəmə icraatında iddiaçının hüquqlarının və maraqlarının müdafiəsi üçün spesifik prosessual müdafiə vasitələrinin tətbiq olunduğunu müşahidə edirik. Hətta, bəzən bu vasitələr inzibati orqanın aktı hələ hazırlanma mərhələsində olduğu zaman isti- fadə olunur. Məsələn, Almaniya qanunvericiliyində fiziki və hüquqi şəxslər inzibati orqanların hərəkətlərindən və ya qərar- larından ilkin şikayət hüququna malikdir. İlkin şikayət hüququ 101 maraqlı şəxsə özünün hüquq və vəzifələrinə toxunan, azadlığına müdaxilə edən aktlardan onlar qüvvəyə minməmiş məhkəməyə şikayət etmək imkan verir. Qüvvədə olan inzibati prosessual qanunvericilikdə “mü- dafiə vasitələri” anlayışından istifadə olunsa da bu vasitələrin nə anlayışı, nə də sistemi müəyyən olunmamışdır. Fikrimizcə, inzibati prosessual qanunvericilikdə ümumi (publik) hüquqların prosessual müdafiə vasitələrinin anlayışı və sistemi müəyyən- ləşdirilməlidir. Bu cür vasitələrin sisteminə aşağıdakı prosessual müdafiə vasitələri aid edilə bilər: - inzibati aktın ləğvi və ya dəyişdirilməsi; - inzibati orqanın üzərinə inzibati aktın qəbul edilməsi ilə bağlı müvafiq öhdəliyin qoyulması; - subyektiv hüquq və azadlıqların bərpası; - ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsi; - tələb olunan öhdəliyi (vəzifəni) yerinə yetirməyə məcbur etmə; - icranın nəticələrini aradan qaldırmaq barədə öhdəliyin qoyulması və s. Beləliklə, inzibati prosesdə inzibati məhkəmə icraatı inzi- bati mübahisənin həlli üzrə çıxarılan məhkəmə qərarı vasitəsilə aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: - inzibati aktın ləğv olunması və ya dəyişdirilməsi funk- siyası; - normativ xarakterli aktların qanunauyğunluğunun yoxla- nılması funksiyası; - inzibati orqanın üzərinə inzibati aktın qəbul edilməsi ilə bağlı müvafiq öhdəliyin qoyulmasında ifadə olunan məcburetmə funksiyası; 102 - inzibati orqan tərəfindən müəyyən hərəkətlərin edilməsini nəzərdə tutan icra funksiyası; - inzibati orqanı müəyyən hərəkətləri etməkdən çəkindirmə funksiyası; - inzibati hüquq münasibətinin müəyyənləşdirilməsi və ya tanınması funksiyası; - sosial münaqişələrin həlli funksiyası; - hüquq normalarının arasındakı kolliziyaların aradan qaldırılması funksiyası və s. Beləliklə, inzibati proses hüquqi prosesin xüsusi növü olub, inzibati hüquqi mübahisələrin inzibati məhkəmə icraatı vasi- təsilə həll olunmasına yönələn, inzibati prosessual normalarla tənzimlənən məhkəmə baxışında təzahür edir. Onun prosessual- hüquqi əsasını inzibati ədalət mühakiməsi təşkil edir. Hesab edirik ki, demokratik və hüquqi dövlətdə inzibati məhkəmə icraatının realizə forması kimi inzibati prosesin formalaşdırıl- ması və təkmilləşdirilməsi hüquq sistemini inkişaf etdirmək üçün mühüm vasitə kimi çıxış edir. Məhkəmənin normativ və inzibati aktları yoxlamaq və onlardan bəzilərini etibarsız və ya qanunsuz hesab etmək imkanına malik olması məhkəmə təcrübəsinin hüququn mən- bəyinə çevriləcəyinə dəlalət edən hal kimi də qiymətləndirilə bilər. Bu kimi iddiaların baxılıb həll edilməsi zamanı qəbul olunan məhkəmə qərarı həmçinin normayaradıcı xüsusiyyət də kəsb edir. Belə ki, o, hüquq subyektlərinin yeni hüquq və vəzifələrini formalaşdırır, etibarsızlıq halını müəyyənləşdirır və ya aktı ləğv edir. Müasir məhkəmə təcrübəsində normativ aktların qanunauy- ğunluğu motivinə əsasən mübahisələndirilməsi xüsusi əhəmiy- yət kəsb edir. Obyekti normativ akt olan mübahisələndirmə 103 işlərinin özü həm milli məhkəmə təcrübəsi, həm də qanun- vericilik praktikası üçün novelladır. Normativ aktın qüvvəsi qeyri-məhdud şəxslər dairəsinə şamil olunduğu üçün onların mübahisələndirilməsi ilə bağlı işlər üzrə məhkəmə müdafiəsi də qeyri-müəyyən dairəyə aid şəxslərin ümumi maraqlarına toxunur. Bu kimi işlərə baxıb həll etməklə məhkəmə müba- hisələndirilən normativ aktın daha yüksək hüquqi qüvvəyə ma- lik olan normativ akta uyğunluğu üzərində məhkəmə nəzarətini həyata keçirir. Aparılmış tədqiqat inzibati prosesdə həyata keçirilən inzi- bati məhkəmə icraatının aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərməyə imkan vermişdir: inzibati mübahisə məhkəməyə təqdim olunan inzibati iddianın qəbul olunması ilə başlayır; ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi formasıdır; aidiyyətı məhkəmə tərəfindən iddia icraatı qaydasında həyata keçirilir; inzibati prosessual qaydalarla tənzimlənir və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir; xüsusi subyekt tərkibinə malik olur; inzibati mübahisənin həll olunması ilə sona çatır; inzibati orqanların fəaliyyətinə məhkəmə nəzarətinin həyata keçirilməsi formasıdır; inzibati mübahisənin prosessual-hüquqi həlli formasıdır; məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil predmetlə səciyyələnən qoludur; subyektiv hüquq və vəzifələrin, qanunla qorunan mənafelərin müdafiəsinə və bərpasına xidmət edir; Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|