Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
238 elementləri (doktrina, hüquq düşüncəsi, hüququn sahələri, hüququn əsas institutları və s.) özündə əks etdirır. Oxşar hüquqi əlamətlərə malik olan hüquq sistemlərinin şərti vahidliyini ifadə edən “hüquq ailəsi” anlayışı əslində həmin sistemlərin forma- laşdığı ölkələrin dövlətçilik ənənələrindəki, tarixi inkişafındakı, hüquq düşüncəsindəki bənzərliyi də ifadə edir. Hüquq ailələrinin ən geniş yayılmış təsnifatını verən R.David 1950-ci ildə qərb hüququnun strukturunda roman-german və anqlo-sakson sistem- lərini fərqləndirirdi 396 . XII əsrdə Avropa universitetlərində çalışan alimlər tərə- findən işlənib hazırlanan və “qitə hüquq ailəsi” kimi də adlan- dırılan, roman-german hüquq ailəsi Roma hüququnun resepsi- yasının nəticəsidir. Roman (Fransa, Belçika, Lüksemburq, Hollandiya, İtaliya, Portuqaliya, İspaniya) və alman (Almaniya, Avstriya, İsveçrə və s.) qollarından ibarət olan bu hüquq sistemi Yaponiya, İndoneziya, Latın Amerikası və Yaxın Şərq ölkələrinə, Afrika dövlətlərinin əksər hissəsinə də əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bu cür hüquq sisteminə malik ölkələrdə inzibati məhkəmə icraatının iki əsas modeli fəaliyyət göstərir: 1) fransız modeli; 2) alman modeli. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, bu yarımfəsildə məqsədimiz bu və ya digər modelin səmərəlilik dərəcəsini deyil, onların tarixi inkişaf prosesini və ümumi inkişaf tendensiyalarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. 396 Давид Р. Основные правовые системы современности / Перевод с французского В.А.Туманова. М.: Прогресс, 1988, c.17 239 Klassik model hesab olunan Fransız modelində inzibati ədliyyə orqanları idarəetmə orqanlarının sisteminə daxil olur və ümumi yurisdiksiya məhkəmələri onların fəaliyyətinə nəzarət etmək səlahiyyətinə malik olmurlar. Bu modelin əsas ideyasını icra hakimiyyəti orqanlarının müstəqilliyi və ümumi yuris- diksiya məhkəmələrinin onların fəaliyyətinə müdaxiləsinin yolverilməzliyi təşkil edir. 397 Qeyd edək ki, bu ideya mövcud sistemlər arasında ən təmiz formada ilk dəfə məhz Fransada meydana çıxmışdır. 398 İnzibati-hüquqi xarakterli mübahisələrə baxan orqanların mübahisələrin subyektinin spesifikliyinə görə ümumi məhkəmələrdən ayrı fəaliyyət göstərməsi ideyası fransız sisteminin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən hesab olunur. A.V. Dicey haqlı olaraq inzibati ədliyyənin Fransız modelini fərq- ləndirən iki əsas səbəbi müəyyənləşdirirdi: inzibati orqanlarla vətəndaşlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən müddəların vətəndaşların aralarındakı münasibətləri tənzimləyən müddəa- lardan tamamilə fərqlənməsi və inzibati orqanlarla vətəndaşlar arasındakı mübahisələrin ayrıca bir məhkəmə qolunun (inzibati məhkəmə icraatının) səlahiyyətinə aid olması, yəni, Fransada inzibati rejimin tətbiqi. 399 Qeyd edək ki, “inzibati model” də adlandırılan “fransız modeli” yuxarı orqanın tabeçilik qaydasında aşağı orqanın inzibati aktının qanuniliyini, əsaslığını və məqsədəuyğunluğunu yoxlamasını nəzərdə tutur. Bəzən inzibati ədliyyənin bu 397 Соловьева К.А. Административная юстиция в России: проблемы теории и практики: Автореф. дис. ... канд.юр.наук. СПб., 1999, с. 11 398 Сажина В.В. Административная юстиция Великобритании // Советское государство и право, 1983, № 12, с. 115-119 399 Dicey V.A. İntroduction to the Study of the Law of the Constitution. Ninth Edition. London: Macmillan, 1948, p. 338 240 modelini “idarəetmə tipi” 400 də adlandırırlar. İnzibati ədliyyənin bu modeli bu və ya digər dərəcədə Yunanıstanda, Kanadada, Suriyada, Livanda, Tunisdə, Seneqalda, Kolumbiyada və digər ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Fransız (inzibati) modeli inzibati məhkəmə icraatında həm ümumi, həm də xüsusi qaydaların mövcudluğuna yol verir. Belə ki, inzibati məhkəmə icraatında mülki prosessual normalarla yanaşı, xüsusilə inzibati ədliyyə orqanlarının fəaliyyəti üçün işlənib hazırlanmış normalar da tətbiq olunur. O.Karahanoğulları haqlı olaraq bu modeli mühakimə üsulu deyil, mübahisəni onu yaratmış vəzifəli şəxsin və ya yuxarı orqanın özü tərəfindən həll olunması üsulu kimi qiymətləndirir. Müəllif bu modelin tarixi mənşəyinin “lütf etməkdən” (bağışlamaqdan) irəli gəldiyi, yəni inzibati orqanın lütf edərək, vətəndaşın hüquqlarını pozan hərəkətini dayandırdığı və ya aktını ləğv etdiyi qənaətindədir. 401 Fikrimizcə, inzibati ədliyyənin fransız modelini elə Fran- sanın öz nümunəsində tədqiq etmək daha məqsədəuyğundur. Qeyd edək ki, Fransada inzibati ədliyyə XVIII əsrin sonu yaransa da, onun əlamətləri daha qədim dövrə təsadüf edir. Hələ XII əsrin sonlarından ölkədə məhkəmə dairələrində və seneşallıqlarda yaxşı təşkil olunmuş kral ədliyyəsi fəaliyyət göstərirdi. XIII əsrin ortalarında isə kral məhkəməsinin daxilində ixtisaslaşma baş verdi. Paris parlamenti, sonralar isə 400 Ведерникова Н.О. Административная юстиция (опыт зарубежных стран) // Судебная реформа: итоги, приоритеты, перспективы. Материалы конференции. Серия "Научные доклады". М.: МОНФ, 1997, № 47, c. 52 401 Karahanoğulları O. Türkiyede idari yargı tarihi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Doçentlik çalışması. Ankara, 2005, s. 11 Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|