Bəxtiyar tuncay

 
263 
Yuxarı otaqlarını suların üstündə quran,  
Buludları Özünə araba edən,  
Yel qanadları üstünə minib gəzən. 
xanat ~ (-mağa, -ıpmen, -qay, -max) fel. – qanatmaq 
xanatlı (-lar, -larnı) sif. – qanadlı: Dört xanatlı friştə. Dörd qanadlı mələk. 
xandır ~ (-ğan) fel. – qandırmaq, başa salmaq 
Xanibikə ism. – albanlar arasında yayğın qadın adlarından biri 
xaniça (-gə, -ni, -dən, -si, -sininq, -sin) // xanıça (-dır, -nınq, -ğa, -nı, -dan, -sı, 
-sıdır, -sınınq, -mız,  -mıznı, -nqız, -lardan) ism. – xanbanu, xanbikə, xanın arvadı 
və  ya  qızı:  Xaniça  barça  surplarnınq.  Bütün  bakirələrin  xanbanusu.  Xaniça 
Şahanduxt xızı Sevad xannınq da xatunu Kirkor biyninq. Xanbanu Şahanduxt 
Sevad xanın qızı və Qriqori bəyin arvadı. Xatun almax ya ergə barma. 
xanı  (-dır)  əvz.  (azərb.)  –  hanı?  haradadır?:  Da  aytır  (aytsar)  Biy:  xanı 
(xanıdır  //    xayıdır  //  xaydadır)  gurklarınqız  sizninq  ki,  (xaysılarına  ki) 
umsanıp edinqiz siz alarğa? (Qan. 32: 37). O (Rəbb) belə deyəcək: “Hanı onların 
bütləri, sığınacaqları qaya? 
xanıça Bax: xaniça 
xankün (-gə, -ü) // hxankün ism. – çərşənbə, həftənin üçüncü günü 
xanlı (-ğa, -lar) sif. – qanlı 
xanlıx  (-tır,  -nınq,  -qa,  -nı,  -ta,  -tan,  -ım,  -mnınq,  -ıma,  -ımnı,  -ımda,  -ınq,  -
ınqnınq,  -ınqa,  -ınqnı,  -ınqda,  -ınqdan,  -ı,  -ınınq,  -ına,  -ın,  -ında,  -ından,  -ımız,  -
ımıznınq, -ımızğa, -ımıznı, -lar, -larnı, -ları, -larından) ism. – xanlıq: Zera dügül ki 
sözlər bilədir xanlıxı Tenqrininq, yoxsa xuvat bilə (1 Коr. 4: 20). Çünki Tanrının 
Xanlığı sözdən deyil, gücdən ibarətdir. 
xansız sif. – qansız 
xantar ism. – qədim və orta əslərdə Albaniyada və bütünlükdə Azərbaycanda 
işlənmiş çəki vahidi: 12 xantar açıtaş. 12 kantar aşı daşı. 
Xantemir x. ism. – albanlar arasında yayğın şəxs adlarından 
xan-ter ism. – qan-tər 
xap ism. – qab. Bu söz təkcə qab-qacağı deyil, eyni zamanda böyük bağlama 
və  qutuları  ifadə  etmiş,  bəzənsə  kisə  mənasında  işlənmişdir:  Kemidə  üç  xap 
mamux yatıptır. Gəmidə üç bağlama pambıq yatır. 
xap  ~ (-ma, -mağa, -masın, -manqız, -tı, -tılar, -ar, -arlar, -ıy edi, -ıyır, -mıyır 
edim,  -sa,  -sanqız,    -qaylar,  -qan,  -qannı,  -max,  -maxqa,  -maxma,  -ıp)  fel.  – 
qapmaq,  almaq,  zorla  almaq:  Nema,  xaysı  ki  xapmıyır  (almıyır)  edim,  tözər 
(tölər)  edim  alarğa  (Məz. 68/69: 5). Almadığım şeyləri qaytarmalı idim,  bunlara 
dözürdüm.  Dolaşınqız  Sionnu,  xapsanqız  anı  da  çövrələnqiz  burcların  anınq 
(Məz.  47/48:  13).  Sionun  ətrafında  gəzib-dolaşın,  onu  da,  qüllələrini  də  alın  (ələ 
keçirin). 
xapax Bax: xabax 
xapandur ~  Bax: xapundur ~ 
xapçux (-qa, -nu, -ta, -u, -ları) ism. – torba, kisə: Xapçux arxa üsnə kötürmə, 
yüklü. Torba, arxaya almaq üçün, yüklü. Bir xapçux axça. Bir kisə qızıl pul. 
xapçuxqına ism. – kiçik kisə, kisəcik, pul kisəsi 
xapı Bax: xabax  I 

---

 
264 
xapın ~  Bax: xapun ~   
xapındir ~   Bax: xapundur ~   
xapış  ~  fel.  – qapışmaq,  tutuşmaq:  Anda  xapıştılar  2-si  Kirkor  Zadiq  blə. 
Onda ikisi, Kirkorla Zadiq qapışmağa başladılar (tutuşdular). 
xapxax  ism.  –  qapaq:  Xapxax,  üst,  yapov  taştan.  Qapaq,  üst,  daşdan 
düzəldilmiş. 
xapxala ~ fel. – qapışdırmaq 
xapxuç  ism.  –  at  ağızlığı,  at  nallanarkən,  narahatlıq  keçirən  atların  ağzına 
keçirilmək üçün nəzərdə tutulmuş ağızlq 
xapla  ~ fel. – qaplamaq, örtmək, əhatə etmək:  Yalın, axın  suv  kibik,  keliyir 
da xaplıyır alarnı. Alov azan su kimi gəlir və onları əhatə edir (ağuşuna alır). 
xaplan ism. qaplan, pələng (felis pardus) 
-Da xaysılardırlar ititırnaxlılar?  
-Neçik aslan da xaplan, ayuv da börulər da börüxatırğına, it, tülkü, çaxal, 
xoyan,  maçı,  kocan,  kirpi  da  özgə  bularğa  oxşaşlar,  evet  dirlər  kimlər 
xısxaayaxlılar, neçik vevurqa, sıçxan da kret da borsuk... (Qriqori Hamamanın 
“Alban qrammatikası” kitabının XVI əsrdə redaktəyə məruz qalmış hissəsindən) 
-İtidırnaqlılar hansılardır? 
-Bunlar aslan və pələng, ayı, canavar və canavarla tülkünün qarışığı, it, tülkü, 
caqqal, dovşan, pişik, sünbülqıran, kirpi və digər bunun kimilərdirlər, Amma dələ, 
sıçan, kosdəbək və porsuq kimi qısaayaqlılar da var... 
xapsa    ~  (-ma,  -dınq,  -dı,  -dılar,  -r,  -rlar,  xapsıyırmen, 
-
ğay, -max, -p) fel.  –  
parça-parça etmək, parçalamaq, didib-dağıtmaq: Bolmağay ki, xolğa salğay, neçik 
aslan  kibik,  boyumnu  menim  da  kimsə  bolmağay  ki,  xutxarğay  da  ne  ol  ki 
tirgizgəy  //  Šahat,  xaçan  xapsağay,  neçik  aslan,  canımnı  menim,  kimesə 
bolmağay ki, xutxarğay da ne ol ki, tirgizgəy (Məz. 7: 3). 
Yoxsa aslan kimi canımı alacaqlar,  
Xilas edən olmasa, məni didib-dağıdarlar.  
xapsal  ~  fel.  –  parçalanmaq,  didib-didişdirilmək:  Sezinqiz,  barçanqız, 
xaysılarınqız  unutup  esə  (esənqiz)  Tenqrini,  şahat,  xapsalğaysiz  (xaçan  xaysı 
salğaysiz)  da  kimsə  bolmağay  ki,  xutxarğay  //  Anqlanqız,  barçanqız,  kimlər 
unutupsiz Tenqrini, bolmağay ki, alınğaysiz da kimsə bolmağay ki xutxarğay 
(Məz. 49/50: 22). 
Ey Allahı unudanlar,  
Buna diqqət edin!  
Yoxsa  didib-didişdirilərsiniz,  
Heç birinizi xilas edən olmaz. 
xapsovuçı  ism.  və  sif.  –  yırtıcı:  Benyamin  edi  börü  xapsovuçı.  Bünyamin 
yırtıcı bir canavar idi. 
xaptıra  //  xaptırxa  ism.  –  qaptırqa,  atı  yemləyərkən,  ətraf  batırmasın  deyə, 
atın başından asılan xüsusi kisə  
xapçux – ism. – heybə 
xapun ~ (-du. –ur, ıy edi, -ıyırmen, -ıyırlar, -sa, -ğay, -ğan, -up) // xapın ~ (-dı, 
-ğay,  -maxnınq,  -ıp  edi)  fel.  –  alışmaq,  alışıb-yanmaq:  Yöpsününqüz  (Yöp 
körünqüz) ögütuün anınq ki, öçəşlənməgəy Biy, da taspolursiz (tas bolursiz // 

---