Bəxtiyar tuncay

 
259 
xadım  (-nı)  ism.  (<  azərb.<  ər.)  –  xədim,  hərəmağası:  Xadımlar  ağası. 
Xədimlərin başçısı (ağası). 
xadr Bax: xadar 
xadüfə // xədifə ism. (< azərb.< ər.) – qətifə, məxməri parça növü: Bir arşın 
xadifə. Bir arşın qətifə. Belbağ xədifə ekiyüzlü. İkiüzlü qətifə belbağı. 
xaftan ism. – qaftan, üst geyimi: Xaftan narıncı. Narıncı qaftan. 
xağaçlıx ism. - Ət və digər ərzaqlardan hazırlanan milli yemək növü 
xağan I ism. – xaqan, türklərdə imperatora bərabər titul 
xağan II ism. xaqan milləti. Əski alban mətnlərində xəzərlərin, sonrakı əsrlərə 
aid  mənbələrdə  isə  bizanslıların  başqa  bir  adı:  Apet,  xaysı  ki  çıxtı  xağan  cınsı. 
Yafəs  ki,  ondan  xəzər  xalqı  törəmişdir.  Vasilios  xağan  edi.  Müqəddəs  Vasili 
bizanslı idi. 
Xağanlıx  x.  ism.  –  Xaqanlıq,  imperiya.  Əski  alban  mənbələrində  Xəzər 
xaqanlığının, sonrakı əsrlərə aid mənbələrdə isə Bizansın sinonimi 
xağıt (-nı, -ta, -ına, -lar, -larına) // kağıt // kağat ism. . (< azərb.< ər.) –  kağız, 
vərəq, sənəd: 8 xağıt ayrı-ayrı yazğan. Ayrı-ayrılıqda yazılmış səkkiz kağız. 
xağra Bax: xaxra 
xağvasız Bax: xavğasız 
xaxmax  f.  ism.  -    çaxma,  döymə:  Axça  xaxmax.  Axça  (qızıl  pul)  döymək 
(kəsmək). 
xaxam ism. – xaxam, ravvin, yəhudi din adamı 
xaxra (-da, -sı, -sınınq, -sın, -sında) // xağra ism. – dəhliz, dar keçid 
xal  ~  (-ma,  -mağa,  -sın,  -masın,  -masınlar,  -dım,  -dı,  -dıx,  -dılar,  -madı,  -dıx 
esə,  -ıpmen,  -ıptır,  -ıpbiz,  -ıp  edi,  -ırmen,  -ırsen,  -ır,  -ırbiz,  -ırlar,  -mas,  -maznı,  -
maysen,  -may,  -ıy  edi,  -ıy  edilər,  -mıy  edi,  -ıyırmen,  -ıyır,  -ıyırbiz,  -ıyırlar,  -
mıyırmen;  -ıyır  edi,  -ıyır  esə,  -ğaymen,  -ğay,  -ğaylar,  -magaymen,  -mağay,  -
magaybiz,  -sam,  -sa,  -salar,  -masa,  -sar,  -sarlar,  -malı,  -malıdır,  -ğan,  -ğannı,  -
ğandan, -ğanınq, -ğanınqa, -ğanı, -ğanın, -ğanlar, -ğanlarbiz, -ğanlarnınq, -ğanlarğa, 
-ğanlarnı,  -ğanlarına,  -ğanlarından,  -ğan  bolsarbiz,  -max,  -ıp)  fel.  –  qalmaq: 
Yapuxluxunq  bilə seninq  (kensilərininq)  toldu xarınları  alarnınq,  toydular  aş 
bilə  da  xoydular  xalğanın  oğlanlarına  kendilərininq  (kensilərininq)  (Məz. 
16/17: 14). 
Qarınlarını xəzinənlə doldurursan,  
Onlar övladlarını doydurur,  
Nəvə-nəticələrinə də miras qalır. 
xala  (-dır,  -nınq,  -ğa,  -nı,  -da,  -dan,  -sı,  -sınınq,  -sına,  -sın,  -sında,  -sından,  -
larğa, -larda, -ları) // xalxa ism. . (< azərb.< ər.) –  qala: Adam oğlununq teni bu 
türlüdir, ne türlü ki 1 kermən da çövrəsinə taş xala tartkay (tartqan) da üsnə 5 
xabaxı  bolğay:  1  xabaxı  estir,  2-inçisi  közüdir,  3-ünçüsü  xulaxıdir,  4-ünçüsü 
ağzıdır, 5-inçisi xolu-ayaxıdır. İnsan oğlunun bədəni ətrafına daşdan qala çəkilmiş 
şəhər kimidir və onun beş qapısı var: Birinci  qapısı ağlı, ikincisi gözləri, üçüncüsü 
qulaqları, dördüncüsü ağzı, beşincisi isə əl və ayaqlarıdır.  
xalaba  (-nı,  -lar,  -ları,  -larından)  ism.  .  (<  azərb.<  ər.)  –    qalaba,  qalabalıq: 
Çıxartın  oğlanların  xırğın  etkəy  alarnı  xılıç  da  içkərtin  övlərindən  alarnınq 

---

 
260 
anda xalabaları (xalabalıxları) xorxununq otuzyaşarlarnı goyslar bilə birgə da 
oğlanlar toxtalğan xartlar bilə birgə (Qan. 32: 25). 
Gənc oğlanı və qızı,  
Südəmər körpəni, ağsaçlı insanı 
Qalabalq evlərindən çıxaracaq  
Çöldən qılınc, içdən dəhşət məhv edəcək 
xalabalıx (-ları, -larından) Bax: xalaba 
xalalı ism. – qalalı, şəhərli 
xalat  ism.  (<  azərb.<  ər.)  –    xələt, padşah  tərəfindən  bağışlanan  hədiyyə:  Da 
kiyöv keltiriyir xalat: əvəl Tenqrininq alğışınn da 40 mitxal bilazük da 1 xızil 
axça    ağırı  zincil...  Və  kürəkən  gəlinə  xələt  gətirir:  əvvəl  Tanrının  alqışını,  40 
misqallıq bilərzik və bir qızıl axça ağırlığında zəncir... 
xalay ism. – qalay 
xalayla  ~ fel. – qalaylamaq, qalay çəkmək 
xalb Bax: xalp 
xaldır  ~  (-ma,  -mağa,  -ınqız,  -ma,  -mağın,  -dım,  -dınq,  -dı,  -dılar,  -madı,  -
madılar, -ıptır, -ıp esə, -ırmen, -ır, -ırbiz, -ıy edi, -ıyırmen, -ıyır, -ıyırbiz, -ıyırbiz, -
ğay, -ğaybiz, -ğaylar, -masa, -mısarsen, -ğan, -ğandır, -ğanlarıdır, -max, -ıp, -mıyın) 
fel.  –  qaldırmaq,  bir  işdən  qoymaq:  Köp  ziyanlımen  ol  səbəptən:  yolumdan  da 
rəncbərliximdən xaldırdı  (Albanların məhkəmə sənədlərindən). Bu səbəbdən çox 
ziyan çəkmişəm, o məni yolumdan da, əkin-biçinçiliyimdəndə qoyub. 
xalğ  ~  Bax: xalx  ~ 
xali  ism.  –  xalı, xalça:  Bir  acəm  xalı  xızıl  da  sarı...,  igi  xalılar.  Bir qırmızı 
əcəm  (Azərbaycan)  xalısı  və  ...sarı  xalı,  yaxşı  xalılar.  Xorasan  xalisi.  Xorasan 
xalısı. Üç xali türkməni. Üç türkmən xalısı.  
xaliba a. s. (< azərb.< ər.) –  qaliba, deyəsən 
xalifə  ism.  (<  azərb.<  ər.)  –  xəlifə,  bütün  müsəlmanların  dini  başçısı: 
Ğatoliğosnunq atı xalifədir türkçə. Katalikos türkcə xəlifə deməkdir. 
xalip ism. (< azərb.< ər.) – qəlib:  On eki xalip sabon. On iki qəlib sabun. 
xalın  (-ı,  -lar)  sif.  –  qalın:  Sıx  yapraxlı,  xalın.  Sıx  yarpaqlı,  qalın.  Xalın 
xaramğu. Qalın zülmət.  
xalınlan  ~  (-dı,  -ğay,  -ğan,  -ğanın,  -max)  fel.  –  qalnlanmaq,  qalnlaşmaq, 
yoğunlanmaq, yoğunlaşmaq, kökəlmək: Arıttır, Biy, yarımkünnünq yeli bilə, da 
Ari  Canınq  bilə  berkingəy  da  xalınlanğay  yürəkim  menim.  Ya  Rəbb,  təmizlə 
günorta yeli ilə, qoy möhkəmlənsin və yoğunlansın (doldur) ürəyimi. 
xalinlat ~ fel. – qalnlatmaq, yoğunlatmaq, kökəltmək 
xalınlıx  ism.  –  qalınlıq:  Neçik  xalınlıxı  (xoyuluxu)  topraxnınq  ki,  (zera) 
yayılıptır dünyada (üsnə yerninq), saçılğaylar (dağılğaylar) sövəkləri alarnınq 
yuvux tamuxqa (Məz. 140/141: 7). 
Qalınlığı torpağın dünyaya yayıldığı kimi  
Sümüklərimiz cəhənnəmin qapısına səpilib.  
xalx ~ (-qanlar) // xalğ ~ (-qanlar) fel. – qalxmaq: Yoğarı xalxqanlar. Yuxarı 
qalxanlar. 
xalxa I ism. – halqa: Endim men terənlikinə (terənlixinə) yerninq, kördüm 
beklövlərin  (uzaxın)  anınq  ki,  edilər  neçik  xalxalar  menqilik  (beklövüç 

---