Bəxtiyar tuncay

 
70 
və  din  xadimi  Ariy  (Ariyanos)  tərəfindən  qoyulan  və  Üç  ünqumu  inkar  edən 
arianizm  dini-fəlsəfi  cərəyanına  və  məzhəbinə  mənsub  olan  şəxs:  Artıxsızlıx  
ariyanoslarnınq  –  xoyma  Tenqriliktə  barabarsizlix  Atanınq  Oğlundan.  Atanı 
Oğuldan fərqləndirmək arainların bidətidir. Ne üçün aldınq yüxövnü Nigiyadada 
arianoslarğa berdinq? Nə üçün Nikeyadakı kilsəni alıb arianlara verdin? 
ari-aruv  sif.  –  tərtəmiz,  ən  pak,  ən  saf,  müqəddəsdən  də  müqəddəs, 
müqəddəslər müqəddəsi 
ariberi  (-ni,  -dən,  -m, -mni,  -sin)  zrf.  –  əşya:  Ol,  kim  ki  xoyuptır  ariberini 
inamlı xolğa. O şəxs ki, əşyalarını güvənilən ələ verib. Ariberim. Əşyalarım. Hali 
xolarmen  kensindən  ki,  manqa  kensi…  ariberimni  manqa  xaytarğay.  İndi 
ondan xahiş edirəm ki,.. əşyalarımı qaytarsın. 
Ari Can x. ism. – Müqəddəs Ruh. Ruhül Qüds. Həzrət Cəbrayıl (ə): Inanirbiz 
bir Ari Canğa, etilməgən da tügəl, xaysı ki sözlədi Örənktə da Markareliktə da 
Avedaranda  ki  endi  Jortananğa,  qarozel  etti  yeberilgənni  da  turdu  arilərdə. 
İnanırıq  bir  olan  Müqəddəs  Ruha,  hans  ki  Qanunlarda  (müqəddəs  kitablarda), 
peyğəmbərlərdə  və  İncildə  danışırdı  və  hansı  ki,  İordan  çayına  enərək  günahları 
buraxdı  və  müqəddəslər  cərgəsinə  qoşuldu.  Ari  Cannınq  engən  kününə. 
Müqəddəs Ruhun endiyi gün. 
arilən ~ fel. – təmizlənmək, pak olmaq, hidayət olunmaq 
arilət ~ fel. – təmizlətmək, təmiz etmək, paklamaq, pak etmək, hidayət etmək: 
Xolıyırmen  seni,  Biy,  arilətkən  xuvatınq  bilə  seninq aritkin  meni  kirləngənni 
yazıx bilə. Yalvarıram sənə, ey Rəbb, ey qüvvəsi ilə hidayət verən, təmizlət məni 
çirkin günahlarımdan.  Anqğın  yığkünnü  –  arilətmə  anı...  Anınq  üçün  alğışladı 
Biy  7-inçi  künnü  da  arilətti  anı.  Bazar  gününü  yadında  saxla  (unutma)  ki,  onu 
müqəddəs  tutasan.  Buna  görə  Rəbbimiz  yeddinci  günü  müqəddəs  qılmış  və  onu 
alqışlamışdır. 
arilik (-ninq, -kə, -ni, -tə, -tən, -im, -imə, -inq, -inqninq, -inqə, -inqni, -inqdə, -
inqdən, -inqdəndir, -inqizni, -inqizdən, -i, -ininq, -inə, -in, -ində, -indən, -lərninq, -
lərgə,  -lərni,  -ləri)  //  arilix  (ninq,  -kə,  -tən,  -lər,  -lərninq,  -lərgə,  -lərdən)
 
ism.  – 
təmizlik, saflq, müqəddəslik: Alğışlısen dacarnqda haybətli arilikinqninq seninq 
(Dan.  3:  53).Alqışlısan    şərəfinlə  və  paklığınla  öz  məbədində.  Ariliki  arilərninq, 
ulusen  da  xorxulu  da  zorluları  friştəlarninq  alğışlıyırlar  seni  da  aytıyırlar: 
Haybat  biyiklikkə  Tenqrigə  da  yergə  eminlik!  (Luk.  2:  14).  Qəflətən  mələyin 
yanında Allaha həmd edən çoxsaylı səmavi ordu göründü. Onlar belə deyirdi:  «Ən 
ucalarda Allaha izzət, yer üzündə Onun razı olduğu insanlara sülh olsun!»  
Arisdodel  (-ninq,  -dən)  x. ism.  Aristotel.  E.ə. 384-e.ə. 322-ci illərdə  yaşamış 
tanınmş qədim yunan filosofu: 
-Xaysıdırlar 10 könülüxləri Arisdodelninq?  
-Ilgərisi  barlıxtır...    (Qriqori  Hamamanın  “Alban  dilinin  qrammatikası” 
kitabından). 
-Aristotelin (Ərəstunun) 10 postulatı hansılardır? 
-İlki varlıqdır...  
arisiz  sif.  –  napak,  təmiz  olmayan:  Xatun,  xaçan  ki  alsa  toğumu  erindən 
kensininq  da  toğursa  oğlunu,  7  kün  arisiz  bolsun  da  sekizinçi  kündə 
sünətlənsin  da  33  kun  oltursar  xanında  aruvlanmaxnınq  kensininq.  Ərindən 

---

 
71 
hamilə  qalan  və  övlad  doğan  qadın  qoy  7  gün  napak  sayılsın,  8-ci  gün  qoy  o 
(oğlan), sünnət edilsin və 33 gün o (qadın) gərək qanlarından təmizlənsin.  
ariza ism. (< azərb. < ər.) - ərizə, diləkçə 
arı I (-sına, -sın) zrf. – o arxadakı, arxadakı, növbəti, sonrakı, bir qədər öndə  
arı II Bax: ari 
arı III Bax: asrı 
arı ~ (-ğan) fel. – arıqlamaq, zəifləmək, yorulmaq 
arı - beri Bax: ariberi 
arığız ~ (-ıp) arıqladan, arıqlığa səbəb olan 
arıx I (-nı) sif. – arıq: Arıx atlar. Arıq atlar. 
arıx II Bax: artıx  
arılıx Bax: arilik 
arın  ~  (-ma,  -ınqız,  -dı,  -dıx,  -dınqız,  -ır,  -ırlar,  -ır  edi,  -ıyırbiz,  -ıyırlar,  -
ğaymen, -ğay, -masam, -ıp, -ğan, -ğanına, -ğanlarnınq, -ğanlarnı, -max, -maxnınq, -
maxqa, -maxnı, -maxı, -maxınınq, -maxın) fel. – arınmaq, təmizlənmək, paklanmaq 
//  aruvlan  ~  (-ğay)  //  xarkibiklən  ~  (-sər)  –  təmizlənmək,  silinmək,  yuyunmaq, 
üzünü qrxmaq 
arınmaxlıx (-qa) f. ism. – təmizlənmə, paklanma 
arış (-ınq) ism. – çovdar 
arıt ~ (-ma, -mağa, -qın, -ınqız, -tım, -tınq, -tı, -tıq, -tınqız, -tılar, -ırmen, -ır, -
mandır, -mas, -mastır, -ır edi, -ıy edi, -ıyırmen, -ıyır. -qaysen, -qay, -qaylar, -sanq, -
sa, -masanq, -sar, -qan, 
-qandırlar,  -qanı,  -max,  -maxnınq,  -maxqa,  -maxnı,  -maxta,  -maxınq,  -maxı,  -
maxınınq,  -maxın,  -maxında)  fel.  –  arıtmaq,  təmizləmək,  paklamaq:  Barça 
törəsizlikimni  menim  arıt  mendən  (Məz.  50/51:  11)  Bütün  qanunsuzluqlarımı 
təmizlə  məndən.  Çoğur,  xaysi  ki  xazdı  da  arıttı  anda,  tüşkəylər  terən  çurğa, 
xaysın  da  işlədi    (Məz.  7:  16).  Çuxur  ki,  qazdılar  və  təmizdədilər,  dərin  yerinə 
(dibinə) düşəcəklər. 
arıtıl ~ (-ğan, -ğanda) fel. – arıtılmaq, təmizlənmək, pak edilmək 
arıttır  ~  (-ınqız,  -ıyıx,  -dım,  ır,  -ırlar,  -ıyırsen,  -ıp)  fel.  –  arıtdırmaq, 
təmizlətmək, pak etdirmək 
arıtuçi  ~ (-nınq, -ğa, -nı, -lar, -larnınq) ism. – arıdıcı, təmizləyici, pak edici: 
Sen arıtuçi bolur ednq, öç aluçi üsnə barça işlərininq alarnınq (Məz. 98/99: 8). 
Sən onlar üçün günahlarının təmizləyici və bütün işlrinə görə qisas alıcı idin. 
arıyağa ism. – qarşı yaxa, çayın o biri sahili, çayın və ya gölün qarşıdakı sahili 
arjani Bax:
 
arzani 
arjanisiz Bax: arzanisiz 
arkebisğopos  (-lar) ism (yun) – arxiyepiskop. Xaçpərəstlərdə dini rütbə Bax:  
arhiaxbaş 
arkl Bax: arakəl 
arlı  zrf.  –  aralı,  kənar,  ora:  Berli  da  arlı.  Ora-bura.  Yeberiyim  üstünə 
alarnınq  qazanlarnı  pustalıxnınq  ki,  berli  da  arli  süvrəgəylər  alarnı  yer  üsnə 
(Qan. 32: 24). Heyvanların dişlərini, torpaqda sürünən ilanların zəhərini  onlara sarı 
göndərəcəyəm.  
arlı-berli Bax: ariberi 

---