Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

həllində  daha  sadə  hüquqi  tənzimetmə  forması  –  hasilatın  pay  bölgüsü  sazişi  təsis 
edili.  Əvvəlki  konsessiya  kontraktlarından  fərqli  olaraq  müvafiq  hüquqi  tənzimetmə 
forması,  bir  tərəfdən,  enerji  şirkətləri  üçün    qəbul  edən  dövlətin  qeyri-müəyyən, 
dəyişkən  xarakterli  vergi,  inzibati qanunvericiliyindən təminat  yaradırsa  (belə ki, bu 
halda enerji şirkətləri bir qayda olaraq bir adla-mənfəət vergisi vermiş olurlar), digər 
tərəfdən,  bu  tənzimetmə  forması  qəbul  edən  dövlətlərə  kontraktdan  aldıqları  payla 
(məhsulla) dünya  neft bazarına  girməyə  imkan  vermiş olur. Nəticədə  neft bazarında 
enerji  resurslarının  ticarətində  şirkətlərin  mövcud  inhisarına  (hökmranlığına)  son 
qoyulmuş  olur.OPEC  hökumətlərarası  neft  karteli  olaraq  dünya  neft  bazarında 
qiymətin  kəskin  dəyişməsinin  qarşısını  almaq  üçün  hasilatı  kvotalama  funksiyasına 
malikdir.  
Ənənəvi  enerji  resurslarından  geniş  miqyaslı  istifadə  və  dünya  iqliminə  parnik 
effektinin  artması  beynəlxalq  enerji  hüququnun  yarımsahəsini  –  bərpa  olunan  enerji 
mənbələrindən  istifadə  hüququnu  formalaşdırmış  oldu.  Öncə  qeyd  etdik  ki,  hələ 
1923-cü  ildə  bir  neçə  dövlətin  marağına  uyğun  su  hövzəsi  enerjisindən  istifadə 
haqqında  Cenevrə  Sazişi  qəbul  edilmişdi.  Lakin  problemin  daha  geniş  həlli 
istiqamətində  addımların  atılması  80-ci  illərin  əvvəlləri  üçün  xarakterikdir.  Belə  ki, 
1981-ci  ildə  Yeni  və  bərpa  olunan  enerji  mənbələrinin  mənimsənilməsi  və  istifsdəsi 
üzrə BMT konfıransında (Nayrobi) fəaliyyəti proqramı qəbul edilir.  
Beynəlxalq  enerji  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  istiqamətində  bərpa  olunan 
enerji  mənbələrinin  istifadəsi  ideyasının  beynəlxalq  hüquqi  pozitivləşdirilməsilə 
demək  olar  ki,  eyni  vaxtda  Avropa  özünün  enerji  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi 
istiqamətində daha ciddi tədbirlər görməyə başlayır.  
90-cı  illərin  əvvələrində  üzv-dövlətlərinin  Yaxın  Şərq,  İran  körfəzi  regionundan 
asılılığını azaltmaq üçün enerji resurslarına malik olan postsovet dövlətlərilə, xüsusən 
də,  Xəzər  hövzəsi  dövlətlərilə  beynəlxalq  enerji  əməkdaşlığını  təmin  etməli  olan 
Avropa  Enerji  Xartiyası  çərçivəsində  enerji  təhlükəsizliyi  konsepsiyası  irəli  sürülür. 
Mərkəzi  və  Şərqi  Avropa  ölkələri,  həmçinin  keçmiş  Sovet  İttifaqı  ilə  Qərbi  Avropa 

---

ölkələri  arasında  enerji  əməkdaşlığının  təşkili  haqqında  layihə  1990-cı  il  Avropa 
Birliyinin Dublindəki sessiyasında irəli sürülür.  
Avropa Enerji Xartiyasının Şərq-Qərb enerji əməkdaşlığının ümumi konsepsiyası 
alternativ  enerji  dəhlizlərinin  yaradılmasına  yönəlmişdir.  Bu  mənada  TRASEKA, 
INOQEYT  lahiyələrinin  reallaşdırılması  istiqamətində  beynəlxalq  hüquqi  tədbirlər 
görülür.  Avropa-Qafqaz  –Asiya  dəhlizinin  inkişafı  üzrə  beynəlxalq  nəqliyyat 
haqqında  əsas  çoxtərəfli  (1998)  Bakı  Sazişi;  Dövlətlərarası  neft-qaz  nəqli 
sistemlərinin  yaradılması  üçün  təşkilati  prinsiplərə  dair  1999-cu  il  Kiyev  çərçivə 
Sazişi  enerji  resurslarının  tranziti,  boru  kəmərlərilə  təhlükəsiz  və  iqtisadi  mənfəətə 
əsaslanan nəqli sahəsində yeni mexanizmlər formalaşdırmışdır. Neft-qaz boru kəməri 
hüququnun formalaşması XX əsrin II yarısında ABŞ-Kanada, SSRİ-Aİ, Yaxın Şərq-
Aİ  və  s.  əməkdaşlığına  təsadüf  edir.  Neft-qaz  boru  kəmərinin  beynəlxalq  hüquqi 
tənzimlənməsinin  bərqərar  olması  bu  sahədə  dövlətlərarası  əməkdaşlığın  yeni 
səviyyəsinə  dəlalət  edir.  Enerji  dəhlizləri  enerji  təhlükəsizliyinə  yeni  mərhələnin 
başlanğıcını qoymuşdur. Başqa sözlə, beynəlxalq enerji hüququnun yeni bir institutu 
(yarımsahəsi) beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi  hüququ  formalaşma  mərhələsinə daxil 
olmuşdur.  
Avropa  Enerji  Xartiyası  üzrə  danışıqlar  1991-ci  ildə  Haaqada  Yekun  sənədinin 
imzalanması  ilə  başa  çatır  və  Xartiya  qəbul  edilir.  Avropa  Enerji  Xartiyası  müvafiq 
sahədə  beynəlxalq  əməkdaşlığın  prinsip  və  məqsədlərini  ümumi  formada  bəyan 
edirdi.  Məhz  buna  görə  də,  əməkdaşlığın  hüquqi  bazasının  yaradılması  meydana 
gelir. Avropa Enerji Xartiyası imzalamış dövlətlər enerji sektorunda investisiyaların, 
ticarətin,  nəqliyyat  probleminin  beynəlxalq  hüquqi  təminatlarını  hazırlamaq  üçün 
Əsas  sazişin  hazırlanması  öhtəliyini  qəbul  edirlər.  1994-cü  ilin  dekabırında 
Lissabonda  Enerji  Xartiyasına  Müqavilənin  qəbul  edilməsilə  Avropa  Enerji 
Xartiyasına  məcburi  hüquqi  qüvvə  verilmiş  olur.  Müqavilədən  heç  də  az  əhəmiyyət 
kəsb etməyən  Enerji effektivliyi  və  müvafiq ekoloji aspeklər  üzrə Protokol  müxtəlif 
Əlavələr də qəbul edilir.  

---

Hal-hazırda  Enerji  Xartiyasına  Müqavilə  Avrasiyanın  51  dövlətini  və  Avropa 
İttifaqını  özündə  birləşdirir.  Asiya  dövlətlərindən  Yaponiya,  Monqolustan 
müqavilənin üzvüdürlər. Çin dövləti də əməkdaşlıqda iştirak edir.  
Enerji  Xartiyasına  Müqavilə  Avropa  İttifaqının  üzvlərini,  keçmiş  SSRİ-yə  daxil 
olan dövlətləri, Şərqi  və Mərkəzi Avropa  ölkələrini 1961-ci  ildə təsis edilmiş (ABŞ, 
Kanada,  Meksika,  Yeni  Zellandiya  istisna  olmaqla)  İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf 
Təşkilatının  (OESD)  üzvlərini  birləşdirən  sahəvi  məcəlləşdirmə  aktıdır.  Avropa 
İttifaqının  diplomatik  texniki  və  maliyyə  himayəsi  ilə  hazırlanan  Xartiya  müqavilə 
formasına  qeyri-Avropa  ölkələrini  də  əhatə  etməyə  başlayıb.  Enerji  Xartiyasına 
Müqavilənin  qəbulu  müxtəlif  səbəblərdən,  xüsusilə,  dövlətlərin  iqdisadi-inkişaf 
səviyyəsinin,  qanunvericilik  bazasının  fərqli  olmasından,  tranzit  və  sənayecə  inkişaf 
etmiş dövlətlərin siyasi maraqlarından asılıolduğundan mürəkkəb danışıqlar dövrü ilə 
müşayiət  olunub.  Enerji  Xartiyasına  Müqavilə  iştirakçı  dövlətlərin  qanunverici 
orqanında  ratifikasiya  edilməli  və  30  ratifikasiya  sənədi  Depozitariyə  (Portuqaliya 
hökumətinə)  verildikdən  90  gün  sonra  qüvvəyə  minirdi:  Saziş  1998-ci  ildə  qüvvəyə 
minmişdir.  
Müqavilənin  əsas  məqsədini  Avropa  Enerji  Xartiyasının  bəyan  etdiyi  enerji 
sahəsində əməkdaşlıq üçün prinsipləri formalaşdırmaq və təkmilləşdirmək təşkil edir. 
Müqavilə həmçinin: 
- investisiyaların müdafiəsini; 
- ticarətini; 
- enerji sistemlərinə tranzit qaydalarının tədbiqini; 
- beynəlxalq mübahisələrin məcburi hüquqi qaydada həllinin nəzərdə tutur. 
Enerji  Xartiyasına  Müqavilə  Avropa  Enerji  Xartiyasında  nəzrdə  tutulan  ilkin 
öhdəliklərə 
uyğun 
olaraq 
keçmiş 
SSRİ 
məkanında 
olan 
dövlətlərin 
qanunvericiliyinin,  o  cümlədən,  konstitusiya  normalarının,  kontrakt  hüququnun 
yaradılmasına kömək etməli idi. 
Enerji  Xartiyasına  Müqavilənin  qəbul  edildiyi  bir  dövrdə  müstəsna  iqtisadi 
zonada,  qitə  şelfində  enerji  resurslarının  hasilatı  və  nəqlini  tənzim  edən  Dəniz 

---