Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

hüququ  üzrə  1982-ci  il  BMT  Konvensiyası  qüvvəyə  minir.  Şübhəsiz,  bu  da  öncə 
qeyd  etdiyimiz  boru  kəməri  hüququnun  beynəlxalq  hüquqi  tənzimlənməsinin 
universal səviyyəyə qaldırılmasını təmin edir. 
 
11.2. Beynəlxalq enerji hüququnun anlayışı və sistemi 
 
Beynəlxalq  enerji  hüququnun  müstəqil  xarakteri  onun  xüsusi  tənzimetmə 
obyektinə,  özünəməxsus  mənbələrə,  prinsiplərə,  subyektlərə  malik  olmasında  ifadə 
olunur.  Hüquqi  tənzimetmənin  obyektini  hər  hansı  bir  predmetlə  bağlı  yaranan 
ictimai  münasibətlər  təşkil  edir.  Müəyyən  bir  hüquq  sahəsində  hüquqi  tənzimetmə 
obyekti  kimi  isə  müvafiq  hüquq  münasibətləri  çıxış  edir.  Bu  mənada  beynəlxalq 
enerji  hüququnun  tənzimetmə  obyektini  beynəlxalq  enerji  (hüquq)  münasibətləri 
təşkil  edir.  Beynəlxalq  enerji  (hüquq)  münasibətləri  enerji  resurslarının  istifadəsi 
nəticəsində yaranır. 
Enerji  resursları  dedikdə,  iqtisadiyyatda  geniş  miqyasda  istifadəyə  yararlı  olan 
müxtəlif növ təbii ehtiyatlar nəzərdə tutulur. 
Enerji kimi enerji  resursları da  ilkin  və törəmə ola bilər. İlkin resurslar təbiətdə 
başlanğıc,  ilkin  formada  əldə  olunur.  Onlar  bərpa  olunan  və  bərpa  olunmayan 
resurslara  bölünürlər.  Bərpa  olunanlara  -  günəş,  külək,  dalğa,  qabarma,  dəniz 
cərəyanları  və  biokütlələrdən  alınan  enerji,  hidroenerji,  geotermal  və  qravitasiya 
enerjisi və s. aid edilir. 
Tükənməkdə  olan  resurslara  -  daş  və  boz  kömür,  torf,  yanar  şistlər,  neft,  təbii 
qaz, nüvə yanacağı və s. aid edilir. 
Enerji  resurslarının  ilkin  forması  emal  və  ya  çevrilmə  nəticəsində  törəmə 
resurslara və müvafiq olaraq törəmə enerjiyə çevrilir. Bir və ya bir neçə çevrilmədən 
sonra  ilkin  enerji  resursları  artıq  törəmə  resurslara  çevrilir.  İlkin  resurslara  enerji 
resurslarının yanacaq forması aiddir. Yanacaq formalarına bərk (briket şəklində torf, 
zənginləşdirilmiş boz kömür, koks), maye (mazut, dizel yanacağı, yağ yanacağı), qaz 
şəkilli  (süni  qaz,  maye  qaz,  hidrogen)  resurslar  aiddir.  Törəmə  enerji  resurslarına 

---

elektrik  enerjisi,  istilik  enerjisi  (buxar,  qaynar  su,  istilik  tullantıları)  və  s.  misal 
göstərilə bilər. 
Enerji  resursların  iqtisadi  təsnifatı  ilə  yanaşı  həmçinin  enerji  mənbələrinin 
beynəlxalq  hüquqi  təsnifatı  da  mövcuddur.  Avropa  Enerji  Xartiyasında  (1991) 
«Enerji  resursları»  termini  energetikada  istifadə  olunan  istənilən  təbii  komponentlər 
mənasında  işlədilir.  Bu  kontekstdə  «Enerji  resursları»  termini  «təbii  resurslar» 
termini  ilə  eynilik  təşkil  edir.  Lakin  enerji  resursları,  öz  növbəsində,  mineral 
resurslardan  fərqləndirmək  lazımdır.  Mineral  resurslar  litosfer  və  hidrosferin  təbii. 
cansız  resurslarıdır.  Təbii  və  cansızlıq  anlayışı  mineral  resurslarla  yanaşı.  eyni 
zamanda  digər  resursları,  məsələn.  atmosferin  resurslarım  (günəş  və  külək  enerji 
resursları)  da  əhatə  edir.  Enerji  resurslarının  təsnifatı  Dəniz  hüququ  üzrə  1982-ci  il 
BMT Konvensiyası üçün də xarakterikdir. 
Dövlətdaxİli  hüquqda  da  bir  qayda  olaraq  ənənəvi,  bərpa  olunmayan  enerji 
resursları  fərqləndirilir.  Milli  energetikanın  mühafizə  sahəsində  siyasət  haqqında 
1978-ci  il  ABŞ  qanununun  tədqiqatçıları  əsas  enerji  resurslarına  neft  və  qazı  aid 
edirlər.  Digər  hüquqşünaslar  isə  bu  siyahıya  geotermal  resursları,  hidroresursları, 
günəş  və  külək  enerjisi  resurslarını  da  əlavə  edirlər.  Enerji  resurslarının  istifadəsi 
haqqında  AR  Qanunu  (1996)  enerji  resurslarını  daha  geniş  məzmunda  ehtiva 
etmişdir. Enerji resurslarının daha dəqiq və sistemli təsnifatı EXM-in EM Əlavəsində 
təsbit olunmuşdur. 
Nayrobi  proqramı  (1981),  Dəniz  hüququ  üzrə  1982-ci  il  BMT  Konvensiyası, 
Enerji  Xartiyasına  Müqavilə  (1994),  «Səkkizlər  qrupunun»  2006-cı  il  Sankt-
Peturburq sammitində qəbul etdiyi «Qlobal enerji təhlükəsizliyi» üzrə Fəaliyyət Planı 
və  digər  beynəlxalq  sənədlər  çərçivəsində  enerji  təhlükəsizliyinin  məqsədləri  üçün 
enerjinin  yeni  mənbələrinin  istifadəsi  müəyyən  olunub.  Beynəlxalq  birliyin 
qarşısında  duran  əsas  məqsədlərdən  biri  karbohidrogenlərin  istifadəsinə  əsaslanan 
beynəlxalq  iqtisadiyyatdan  yeni  və  bərpa  olunan  enerji  mənbələrinə  daha  geniş 
istifadəyə  əsaslanan  iqtisadi  sistemə  keçid  təşkil  etməlidir.  Bu  halda, 
karbohidrogenlərdən yalnız qeyri-enerji məqsədilə istifadə olunacaq. 

---

Karbohidrogenləri  digər  resurslarla  əvəz  etmək  mümkün  olmadıqda  onlara 
müraciət olunmalıdır. 
Qlobal enerji təhlükəsizliyi üçün nüvə enerjisi sahəsində beynəlxalq müqavilələr 
böyük  rol  oynayır.  EXM-in  preambulası  nüvə  enerjisinin  dinc  məqsədlərlə 
istifadəsinin  hüquqi  tənzimlənməsini  nəzərdə  tutan  beynəlxalq  müqavilələrə  istinad 
edir. 
Xüsusən 
də, 
EXM-də 
Nüvə 
silahının 
yayılmaması 
haqqında 
Müqavilə 
və 
Nüvə 
materiallarının 
ixracının 
rəhbər 
prinsipləri 
qeyd  olunmuşdur.  Hər  iki  sənəd  beynəlxalq  aləmdə  tam  tanınmasa  da,  nüvə 
dünyasının  fəaliyyətinin  hüquqi  əsasını  təşkil  edir.  Birinci  adı  çəkilən  müqavilə 
hüquqi  məcburi qüvvə kəsb etsə də bütün nüvə dövlətləri onun  üzvü deyildir. İkinci 
sənəd 
isə 
tövsiyyə 
xarakteri 
daşıyır 
və 
nüvə 
materiallarının 
təchizatı 
şərtləri 
və 
qeyri 
nüvə 
dövlətləri 
üçün 
fəaliyyət 
istiqamətlərinin 
əsas 
prinsipləri 
müəyyənləşdirilir. Buna baxmayaraq hər iki sənədin əsasında duran ümumi ideya ona 
əsaslanır ki, nüvə enerjisindən gələn fayda bütün dövlətlər üçün açıq olmalıdır. Lakin 
problem  olaraq  sağlamlığın,  ətraf  mühitin  qorunması  standartları  və  nüvə  qurğuları 
üçün  təhlükəsizliyin  beynəlxalq  minimal  standartları  müəyyən  olunmamışdır. 
Müvafiq  olaraq  ətraf  mühitin  mühafizəsini  və  nüvə  qurğularının  beynəlxalq 
təhlükəsizlik  standartlarının  daha  geniş  aspektdə  tanınması  təmin  edilməlidir.  Bu 
məsələ  Çernobıl  (Ukrayna)  qəzasından  sonra  daha  da  aktual  olmuşdur.  Nüvə 
energetika  obyektlərinin  istismarının  tənzimlənməsi  məsələsində  spesifik  yanaşma 
tələb  edilir.  Bilavasitə  nüvə  qurğularının  təhlükəsizliyi,  ətraf  mühitin  mühafizəsi 
sahəsində  normalar  olmasa  da,  nüvə  enerjisindən  istifadə  nəticəsində  dəymiş  zərərə 
görə  maddi  məsuliyyət,  sığorta,  həmçinin  dəymiş  zərərin  ödənilməsində  dövlətin 
iştirakının  qayda  və  şərtləri  haqqında  məsələləri  tənzimləyən  normalar  sistemi 
fəaliyyət göstərir. 
Nüvə  energetikasının  istifadəsinə  aid  istənilən  layihələr  beynəlxalq  hüquqi 
baxımdan  qiymətləndirilməlidir.  BMT-nin  Baş  Katibliyi  tərəfindən  (2003)  təsis 
olunmuş  təhlükələr,  tədbirlər  və  dəyişikliklər  üzrə  yüksək  səviyyəli  Qrupun 

---