Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5. Dünya təsərrüfatında qloballaşma prosesi və qlobal problemlər
38
əməkdaşlığı və kooperasiyası ilə, obyektin işə salınması mərhələsində isə texniki xidmətlərin göstərilməsi ilə tamamlanması;
cı illərdə təkcə birbaşa xarici investisiyaların artımı əmtəə ixracının artımını 3 dəfə, dünya istehsalının artımını isə 4 dəfə üstələyib);
etməsi və texnoloji cəhətdən yeni əmtəə və xidmətlərin ayrı-ayrı ölkələrin ixracında malik olduğu xüsusi çəkisinin artması, xüsusi struktura və funksiya mexanizminə malik dünya texnologiya bazarının yaranması;
elmtutumlu məhsullarla mübadilənin dünya ticarətində payının əhəmiyyətli dərəcədə artması;
edilməsi;
regional inteqrasiya proseslərinin daha sürətlə inkişaf etməsi. Dünya təsərrüfat əlaqələrinin coğrafi quruluşunda da müəyyən dəyişikliklər baş verməkdədir. Belə ki, dünya təsərrüfat əlaqələrinin əsas subyektləri olan sənayecə inkişaf etmiş ölkələr bir-birləri iqtisadi əlaqələri daha da dərinləşdirirlər və bu proses özünü inteqrasiya birlikləri çərçivəsində daha aydın göstərir. İnkişaf etmiş dünyanın üç mərkəzi – NAFTA, Avropa Birliyi və Yaponiya arasında qarşılıqlı fəaliyyət aktivləşir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya əmtəə, xidmət, kapital və işçi qüvvəsi bazarlarında mövqeləri getdikcə güclənir. Onlar xammal və ərzaq ixracatçılarından hazır məhsul ixracatçılarına, kapital idxal edən ölkədən yavaş-yavaş kapital ixrac edən ölkəyə çevrilirlər. Onların bəziləri injinirinq və maliyyə xidmətləri ixrac etməyə başlayırlar. Ümumilikdə müasir mərhələdə dünya təsərrüfatı sistemində aralarında sıx əlaqə mövcud olan və subyektlərin iqtisadiyyatlarına, həmçinin BİM-in formalarının özünə ziddiyyətli təsir göstərən köklü dəyişikliklər baş verir. Lakin müasir dövrün çoxsaylı ziddiyyətlərinə baxmayaraq, onun əsas cəhəti kimi qarşılıqlı mübarizə deyil, əməkdaşlığa və qarşılıqlı anlaşmaya yönəlmiş meyl çıxış edir. Vahidliyə, qarşılıqlı əlaqəliliyə, qarşılıqlı asılılığa, daha inkişaf etmiş və sosial baxımdan ədalətli dünyaya yönəlmiş ümumi hərəkəti dünya təsərrüfatında əsas meyl kimi xarakterizə etmək olar.
39
Dünya təsərrüfatına aid olan ümumilik və vahidliklə yanaşı, onda həmçinin daxili ziddiyyətlər də mövcuddur. Bu ziddiyyətlər özünü əsasən ayrı-ayrı ölkə qrupları üzrə göstərir. Ziddiyyətlərin birinci qrupu dünya iqtisadi inkişafının 3 mərkəzi – NAFTA (ABŞ başda olmaqla), Avropa Birliyi və Asiya-Sakit okean regionu (Yaponiya başda olmaqla) arasında mövcuddur. Bu ölkələr arasında ziddiyyətlərin əsas mahiyyəti kimi dünya bazarlarında onlar arasında mövcud olan ciddi rəqabət çıxış edir. Bu zaman tərəflərin məqsədi adətən rəqibi dünya bazarının hər hansı bir seqmentindən çıxarmaq və ya bu seqmenti rəqibdən qorumaq olur. İkinci qrup ziddiyyətlər ―Şimal‖ – ―Cənub‖ ölkələri arasında olan ziddiyyətlərdir. Burada ―Şimal‖ sənayecə inkişaf etmiş ölkələr, ―Cənub‖ isə inkişaf etməkdə olan ölkələrdir. Bu ziddiyyətlərin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr (ilk növbədə yeni sənaye ölkələri) bir çox iqtisadi göstəricilər üzrə faktik olaraq inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatıblar və buna görə də dünya təsərrüfatında uyğun yer tutmağa çalışırlar. Üçüncü qrup ziddiyyətlər ―Şərq‖ – ―Qərb‖ ölkələri arasında mövcuddur. Burada ―Qərb‖ dedikdə sənayecə inkişaf etmiş ölkələr, ―Şərq‖ dedikdə isə keçmiş sosialist düşərgəsi ölkələri, başqa sözlə keçid iqtisadiyyatlı ölkələr nəzərdə tutulur. Bu ölkə blokları arasında ziddiyyətlər özünü onda göstərir ki, dünya sosialist sisteminin süqutuna qədər keçmiş sosialist düşərgəsi ölkələri avtarkiya rejimində fəaliyyət göstərirdilərsə, hazırda onların məqsədi kimi dünya bazarına aktiv surətdə daxil olma çıxış edir. Onlar istehsal etdikləri məhsullarla dünya bazarında layiqli yer tutmağa çalışırlar. Lakin sənayecə inkişaf etmiş ölkələr dünya iqtisadiyyatı meydanında yeni rəqib-ölkələrin meydana gəlməsində maraqlı deyillər və buna hər vəchlə mane olmağa çalışırlar.
Yuxarıda qeyd olunan ziddiyyətlər inkişaf mənbələri olduqları üçün dünya təsərrüfatının ümumi vəhdətini pozmurlar. Ziddiyyətlərin həll edilməsi ilə dünya təsərrüfatı müasir qlobal iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini əldə edir. Müasir qlobal iqtisadiyyatın xüsusiyyətləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
40
sərhəd tanımayan iri şirkətlərin yaranması: transmilli şirkətlərin və bankların bünya təsərrüfatının əsas strukturformalaşdıran elementlərinə çevrilməsi;
rəqabətin dünya rəqabəti səviyyəsinə qədər güclənməsi və eyni zamanda onun son nəticədə ümumdünya əməkdaşlığına çevrilməsi;
edilməsi, bu da iki istiqamətdə baş verir: 1)
vahid qlobal bazarın formalaşması; 2)
reginal iqtisadi inteqrasiya bloklarının yaranması. XXI əsrin əvvəlində dünya təsərrüfatının inkişafı bəşəri fəaliyyətin bütün sahələri üçün istifadə edilən qloballaşma konsepsiyasının meydana gəlməsi ilə nəticələndi. İctimai həyatın bir sferasında baş verən proseslər dönməz olaraq qlobal xarakter kəsb etməyə başlayır və bu zaman digər sahələrdə baş verən proseslərə təsir göstərir. Ona görə də hazırda hüquqi məkanın qloballaşması, siyasi münasibətlərin qloballaşması, iqtisadiyyatın qloballaşması, cinayətkarlığın qloballaşması kimi anlayışlardan istifadə edilir. Qloballaşma bir termin kimi 1980-ci illərdə meydana gəlmiş və 1990-cı illərdə elmi ədəbiyyatda möhkəmlənmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun izahında müxtəlif fərqlər tapmaq olar. Lakin ümumilikdə o, dünya təsərrüfatının formalaşmasının müasir mərhələsini xarakterizə edir. Qloballaşma müasir kommunikasiya və informasiya texnologiyaları əsasında formalaşmış maliyyə-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni əlaqələrin açıq sistemi çərçivəsində ölkələrin, müəssisələrin və insanların ümumdünya qarşılıqlı asılılığıdır. Iqtisadiyyatın qloballaşması bu prosesin mühüm hissəsidir. Qloballaşma bitmiş və ya dayanmış proses deyil. Qloballaşmanı çətinliklər və ziddiyyətlərlə üzləşən inkişaf etməkdə olan proses kimi görmək lazımdır. Elmi ədəbiyyata qloballaşma anlayışı dünya iqtisadiyyatının keyfiyyətcə yeni vəziyyəti kimi daxil olub. Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma prosesi istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsinin qanunauyğun nəticəsi kimi çıxış edir. Qloballaşma müəyyən dərəcədə dünya təsərrüfat əlaqələrinin çərçivəsinin genişlənməsi, onun artımının kəmiyyət prosesi kimi də təqdim edilə bilər. Bununla yanaşı, o, müasir dünya iqtisadiyyatına yeni keyfiyyət verir, onun konsolidasiyası və inteqrasiyası prosesini gücləndirir. Qloballaşma prosesinə iki tərəfdən yanaşmaq olar. Makroiqtisadi səviyyədə qloballaşma ölkələrin və ayrı-ayrı regionların öz sərhədlərindən kənarda iqtisadi aktivliyə
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|