Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. BİM-in inkişaf amilləri və meylləri
32
Bu gün dünyada iqtisadi cəhətdən tam müstəqil olan ölkəni göstərmək çox çətindir, daha doğrusu mümkün deyildir. Bu yolu seçən ölkələr sonda avtarkiyaya – siyasi və iqtisadi izolyasiyaya gəlib çıxırlar. Hazırda Türkmənistanda baş verən proseslər bu ölkənin avtarkiyaya sürükləndiyini söyləməyə əsas verir. Lakin, digər ölkələrin, xüsusilə də Albaniyanın təcrübəsi göstərir ki, bu proses heç də yaxşı nəticələnmir, ölkə əhalisinin həyat səviyyəsini aşağı salır, inkişaf mənbələrini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır. Təsadüfi deyil ki, milli iqtisadiyyatın bu cür istiqamətləndirilməsindən imtina qaçılmazdır. Tam iqtisadi müstəqilliyin əldə edilməsi barədə verilən bəyanatlar mifdən başqa bir şey deyildir. Bununla yanaşı, bir çox, ilk növbədə isə inkişaf etməkdə olan ölkələr yeganə və ya bir neçə məhsul ixracı üzrə olan asılılıqdan, həmçinin ticarət partnyoru kimi əsasən bir ölkənin iştirak etdiyi hallardan qaçmağa çalışırlar ki, bu da onların iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından təbii qəbul edilməlidir.
Müasir dünya təsərrüfatının xarakterik cəhətlərindən biri beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin intensiv inkişafda olmasıdır. Bu özünü ölkələr, ölkə qrupları, ayrı-ayrı firma və təşkilatlar arasında iqtisadi münasibətlərin genişlənməsində və dərinləşməsində göstərir ki, bunu da əsasən aşağıdakı səbəblər şərtləndirir:
istehsalın beynəlmiləlləşməsi, yəni onun milli sərhədlər çərçivəsindən kənara çıxması, milli iqtisadi sistemlər arasında hərtərəfli və genişhəcmli əlaqələrin və qarşılıqlı asılılığın inkişaf etməsi;
elmi-texniki tərəqqi nəticəsində ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və istehsalçılar arasında ən müxtəlif əlaqələrin, xüsusilə də texnoloji əlaqələrin güclənməsi;
regional inteqrasiya prosesinin sürətlənməsi nəticəsində bu prosesdə iştirak edən ölkələrin qarşılıqlı əlaqələrinin güclənməsi və onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması;
qlobal problemlərin kəskinləşməsinin bütün dünya ictimaiyyətinin bu problemlərin həlli üçün səylərini birləşdirməyə gətirib çıxarması. Yuxarıda sadalanan amillər, həmçinin qeyd olunmayan bir sıra digər amillər beynəlxalq münasibətlərin xüsusi altsistemi olan BİM-in inkişafını aktivləşdirir. 33
Ümumilikdə BİM-in bərqərar olmasına və inkişafına ciddi təsir göstərən beş amil bloku vardır. BİM-in inkişafının birinci amillər bloku kimi ölkələr üzrə mövcud olan təbii- coğrafi fərqliliyi qeyd etmək olar. Hər bir ölkə faydalı qazıntı ehtiyatlarına, torpağın münbitliyinə, iqliminə görə müxtəlif şəraitə malikdir ki, bu da onlar üçün BİM-ə cəlb olunmanı və bu münasibətləri inkişaf eydirməyi zəruri edir.
İkinci amillər blokuna maşın sənayesi və kütləvi istehsalın təşkili daxil edilir. Kütləvi istehsalın təşkili əmək məhsuldarlığının kəskin artımına gətirib çıxarır. Nəticədə istehsalın həcmi daxili bazarın ehtiyaclarını aşır və beləliklə də, istehsal olunan artıq məhsul xarici bazarlara çıxarılır. Eyni zamanda istehsalın ixtisaslaşması prosesi inkişaf edir ki, bu da özlüyündə ölkələr arasında əmək nəticələrinin qarşılıqlı mübadiləsini zəruri edir.
Üçüncü amillər bloku elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. XX əsrin ikinci yarısında yüksək texnologiyaya əsaslanan istehsalda inqilabi dəyişikliklər baş verdi. Lakin yeni texnologiyaların və yeni növ əmtəələrin işlənməsinə əhəmiyyətli, daim artan xərclər tələb olunur. Bununla əlaqədar əksər ölkələr bu istiqamətdə öz səylərini birləşdirir, əməkdaşlıq edir və ümumi proqramlar həyata keçirir, ya da müəyyən elmi istiqamətlər üzrə ixtisaslaşaraq əldə olunmuş nəticələrlə mübadilə edirlər.
Dördüncü amillər qrupuna kapital ixracının artması aid edilir. Ölkələr arasında xarici iqtisadi münasibətlərin bərqərar olmasında kapital ixracı mühüm rol oynamışdır. Xarici investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsi ilə beynəlxalq istehsalın əsas subyektləri – transmilli və çoxmilli şirkətlər meydana gəlmişdir. Beynəlxalq kreditləşmə hazırda dünya istehsalının fasiləsizliyini təmin edən mühüm şərtlərdən biridir.
Son illərdə digər amillər bloku – qlobal problemlərin BİM-in inkişafına özünəməxsus təsir dərəcəsi getdikcə artmaqdadır. Ekoloji, enerji, xammal, ərzaq və digər problemlər ümumilikdə sivilizasiyaya aid olduğundan onların həlli ayrıca bir ölkənin qüvvəsi hesabına baş verə bilməz. Buna görə də, onların aradan qaldırılması üçün sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi istiqamətlərindən asılı olmayaraq bütün ölkələrin birgə səyi zəruridir.
Müasir dünyada BİM-in rolunun artımının əsasında dünya arenasında baş verən fundamental dəyişikliklər durur. Qısa olaraq bu faktorları aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Əvvəllər beynəlxalq əmək bölgüsündə zəif iştirak edən ölkə və ərazilər dünya iqtisadiyyatına daha aktiv surətdə cəlb olunurlar. Keçmiş müstəmləkələr və asılı 34
ölkələr müstəqillik əldə etdikdən sonra bir qayda olaraq dünya ticarətinə, daha sonra isə BİM-in digər formalarına daha intensiv surətdə qoşulurlar.
dərəcədə artır. Elmi-texniki tərəqqi təbii resursların istifadə sferasını genişləndirir, məhsulları dünya ticarətinə cəlb olunan yeni istehsal sahələrinin yaranmasına gətirib çıxarır. Beynəlxalq əmtəə mübadiləsinin həcmini əhəmiyyətli dərcədə artırmış və onun çeşidini genişləndirmiş elmi-texniki tərəqqi dünya təsərrüfat əlaqələrinə xidmətlərlə və texnologiyalarla mübadiləni də cəlb etmiş, dünya maliyyə bazarının fəaliyyətinin zaman və məkan baxımından fasiləsizliyini təmin etmiş, beynəlxalq əmək miqrasiyası proseslərini yüngülləşdirmiş və sadələşdirmişdir.
İnsanlarının özlərinin həyatı dəyişir. Bu, ilk növbədə sayı artmaqda olan sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə baş verir. Xarici əmtəə və xidmətlərin istehlakı, beynəlxalq turizm, xarici ölkələrdə iş, təhsil, müalicə adi hala çevrilir. Texniki cəhətdən daha mürəkkəb nəqliyyatdan, telekommunikasiya vasitələrindən, maliyyə
hesablaşmalarından istifadə ənənəvi hal xarakteri alır.
Müəssisələrin səhmdar formasının hökmranlığı, ümumdünya maliyyə bazarının strukturunun formalaşması (banklar və digər maliyyə qurumları, qiymətli kağız və valyuta bazarları) kapitalın hətəkəti üçün geniş imkanlar yaradır. Transmilli şirkətlərin inkişafı bu proseslərin rolunu daha da yüksəldir. Xarici müəssisələr özləri ilə yeni istehsal üsullarını, müəssisələrin idarə edilməsinin müasir metodlarını və yeni texnologiyalar gətirirlər.
BİM-in formalarının böyük bir hissəsinə nəzarət edirlər və BİM-in ayrı-ayrı formalarının inkişafında əhəmiyyətli rol oynayırlar.
bazar sosialist iqtisadiyyatının yayıldığı ərazi isə getdikcə azalır. Bu, sonuncular üçün xarakterik olan qapalılıq və avtarkiya meyllərini azaldır. Iqtisadiyyatın açıqlılığı bir növ normaya çevrilir.
Milli iqtisadiyyatların açıqlığı həmçinin BİM-in liberallaşması, əmtəələrin, kapitalın, işçi qüvvəsinin, texnologiyanın sərbəst hərəkəti imkanlarının genişlənməsi hesabına artır. Müxtəlif formalarda təzahür edən proteksionizm BİM-də hələ də qalmaqdadır, lakin onun təsir dairəsi getdikcə azalır. Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|