Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyalar nəzəriyyələri
- 1.2. Tarixi dövrlərin iqtisadi münasibətlərinin əsas xüsusiyyətləri
- 1.2.1. İbtidai-icma dövrünün iqtisadi münasibətləri
4
sıra qapalı dövrləri (məsələn, qədim dövr, orta əsrlər) əks etdirir. Bu dövrlərin hər birində həm feodal, həm də kapitalist iqtisadiyyatının elementlərini, eyni zamanda həm azad, həm muzdlu, həm də məcburi əməyi tapmaq olar.
xüsusiyyətlərinin təhlili üzərində qurulur. Güman edilir ki, sivilizasiya müəyyən iqtisadi sistemlə, etnik köklərlə, dinlə, yaradıcı-fəlsəfi düçüncənin stili ilə və dünyanın ümumiləşdirilmiş obrazı ilə xarakterizə olunur. Bəşəriyyətin inkişafının bircəhətli olmaması barədə fikirlər hələ antik filosoflar tərəfindən söylənilmişdir. XIX-XX əsrlərdə xeyli sayda yeni sivilizasiya nəzəriyyələri meydana gəlmişdir ki, onların da sırasında N.Y.Danilevskinin, P.A.Sorokinin, A.Toynbinin nəzəriyyələri daha məşhurdur. Rus alimi N.Y.Danilevski hesab edirdi ki, ümumdünya tarixinin əsas real vahidi kimi lokal mədəni-tarixi tip – sivilizasiya çıxış edir ki, onların da hər biri fasiləsiz olaraq xarici mühit və digər sivilizasiyalarla mübarizə aparır. Sivilizasiyalar dörd əsas – mədəni, dini, siyasi və iqtisadi əsaslar üzərində formalaşırlar. Onlar heç zaman bərabər surətdə inkişaf etmiş olmurlar. Reallıqda adətən bu əsaslardan biri daha yaxşı inkişaf etmiş olur ki, bu da öz növbəsində xalqların inkişafını ləngidir. P.A.Sorokin bütün sivilizasiyaları üç qrupa bölməyi təklif edir. Onun fikrincə, bu zaman sivilizasiya daxilində dünyanı dərk etməyin hansı metodundan istifadə edildiyi əsas götürülməlidir. Hissiyat tipli sivilizasiyalar üçün ətraf mühütin hisslər əsasında dərk edilməsi xarakterikdir. İdeasional sivilizasiyalarda rasional düşüncə tərzi üstünlük təşkil edir. İdealistik sivilizasiyalarda ətraf mühütin dərk edilməsinin intuitiv tipi hökmranlıq edir. P.A.Sorokin hesab edir ki, sivilizanın tarixi və iqtisadiyyatı bilavasitə onun tipindən asılıdır. İngilis alimi A.Toynbinin fikrincə, ümumdünya tarixi sadəcə olaraq spesifik, bir-biri ilə bağlı olmayan sivilizasiyaların məcmusudur. Bu sivilizasiyaların hər biri öz inkişafında eyni mərhələləri keçir, meydana gəlir, çiçəklənir, tənəzzülə uğrayır və məhv olur. Bir-biri ilə toqquşan sivilizasiyalar sözsüz ki, qarşılıqlı təsirə məruz qalırlar, lakin bu təsir o qədər güclü olmur ki, həmin sivilizasiyanın xarakterini prinsipial surətdə dəyişə bilsin. A.Toynbi 13 sivilizasiya müəyyən edib ki, onlardan da beşi onun fikrincə böyük sivilizasiyalardır. Qədim dövrlərdən bizim günlərə qədər mövcud olan beş böyük sivilizasiyadan ən aktivi kimi A.Toynbi Qərb sivilizasiyasını göstərirdi. Onun fikrincə, bu sivilizasiya digərlərinə daha çox təsir göstərmişdir. Digər böyük sivilizasiyalar sırasına A.Toynbi Uzaq Şərq (Çin),
5
indus (Hindistan), Yaxın Şərq (İslam), şərqi slavyan (pravoslav) sivilizasiyalarını aid edir. Bəşəriyyət tarixində sivilizasiyaların ümumi sayı 30-a yaxındır ki, onlardan da əksəriyyəti bəşəriyyətin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmədən məhv olublar. A.Toynbi hesab edirdi ki, sivilizasiyanın həyat qabiliyyətliliyi ilk növbədə məhsuldar qüvvələrin tərəqqisi və əmək məhsuldarlığının artımı, həyat şəraitinin əldə olunması, həlli həmin cəmiyyətdən asılı olmayan vəziyyətlərdən qaçmaq qabiliyyəti və intellektual elitanın – yaradıcı azlığın mövcudluğu ilə müəyyən edilir. Sonuncu faktor xüsusi önəm kəsb edir: intellektual elita yoxdursa, sivilizasiya da yoxdur. Müasir sivilizasiya nəzəriyyələrində belə bir fikir də mövcuddur ki, bəşəriyyət öz tarixində aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir: lokal sivilizasiyalar mərhələsi (şumer, egey və başqaları), xüsusi sivilizasiyalar mərhələsi (Hindistan, Avropa), dünya ictimaiyyətinin formalaşdığı və tam vahid orqan kimi çıxış etməyə başladığı qlobal bəşəriyyət sivilizasiyası mərhələsi. Nəzərə almaq lazımdır ki, yuxarıda göstərilən variantların əksəriyyəti xronoloji cəhətdən yayğınlığı ilə seçilir. Dövrlərə ayırmaq meyarları isə istehsal münasibətləri sahəsindən daha çox mənəvi sahəyə əsaslanır. Tarixi-iqtisadi materialın müvafiq ardıcıllıqla təqdim olunması üçün dövrləşdirmənin istehsal münasibətlərinə əsasən aparılması məqsədəuyğun olardı.
Tarixi dövrlərdə mövcud olan iqtisadi münasibətlərin xüsusiyyətlərinin təhlili son nəticədə dünya iqtisadiyyatının formalaşması səbəblərini və inkişaf mərhələlərini müəyyən etməyə imkan verir.
Iqtisadi münasibətlərin meydana gəlməsi və inkişafı öz başlanğıcını ibtidai-icma quruluşundan götürür. Məhz bu formasiya zamanı mübadilə dəyərinin əmələ gəlmə mənbələri formalaşmış və ilk iri ictimai əmək bölgüləri baş vermişdir. Birinci iri ictimai əmək bölgüsü kimi heyvandarlıqla məşğul olan tayfaların əkinçiliklə məşğul olan
6
tayfalardan ayrılmasını, ikinci iri ictimai əmək bölgüsü kimi isə sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılmasını göstərmək olar. İbtidai-icma quruluşu dövründə insanın fiziki tipinin və sosial görünüşünün formalaşması prosesi baş vermişdir. Bu dövrdə əlin və beynin inkişafı baş vermiş, şüur yaranmış və tərəqqi etmiş, nitq meydana gəlmişdir. Nitqin meydana gəlməsi məişət həyatına güclü təsir göstərmiş, əməyin daha səmərəli təşkilinə şərait yaratmışdı. Bu, cəmiyyətin inkişaf templərini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirmişdi. İnkişafa təsir göstərən mühüm bir amil kimi, həmçinin, odun süni yolla əldə edilməsi üsulunun mənimsənilməsini göstərmək olar. İbtidai-icma iqtisadi formasiyası cəmiyyətin birinci tipi, daha dəqiqi birinci ictimai- iqtisadi formasiyadır. Onun əsasını istehsalın ibtidai-icma üsulları təşkil etmişdir. İbtidai- icma formasiyasının əsas əlamətləri kimi primitiv əmək alətlərini, istehsal alətləri üzərində ümumi mülkiyyəti, kollektiv əməyi göstərmək olar. Dövrün əsas iqtisadi qanununu həyat nemətlərinin kollektiv əmək əsasında yaradılması və bu nemətlərin bərabər bölgüsü ilə xarakterizə etmək olar. İbtidai-icma iqtisadi formasiyasının fərqləndirici inkişaf xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu dövrdə maddi nemətlərin istehsalının inkişafı ilə yanaşı, ailənin də inkişafı mühüm rol oynamışdır. Belə ki, ailənin xüsusi formalarının meydana gəlməsi insanın sürətlə təkrar istehsalına rəvac vermişdir ki, bu da əl əməyinin üstünlük təşkil etdiyi bir dövrdə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İbtidai-icma formasiyasının inkişaf mərhələləri kimi, iki mərhələ göstərilir: ilkin mərhələ və son mərhələ. İlkin mərhələnin əsas xüsusiyyətləri kimi əmək alətlərinin daşdan, sümükdən, buynuzdan və ağacdan hazırlanmasını göstərmək olar. Bu mərhələdə maddi nemətlərin əldə edilməsi üçün mənimsəmə üsullarından (yığım, ovçuluq, balıq ovu) istifadə edilirdi. İlkin mərhələdə mübadilənin epizodik aktları – mübadilə dəyərinin sadə formaları meydana gəlmiş və təbii əmək bölgüsü baş vermişdi. Bu mərhələ üçün həmçinin kollektiv əmək, matriarxat və qan qohumluğu əsasında formalaşmış ibtidai icmanın mövcudluğu xarakterikdir. Son mərhələni xarakterizə edən xüsusiyyətlər kimi yüksək dərəcədə emal olunmuş daş və daha sonra metal alətlər göstərilir. Qeyd olunan mərhələ üçün maddi nemətlərin əldə edilməsinin istehsal üsulları xarakterik olmuşdur. Əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|