Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.2. Quldarlıq dövrünün iqtisadi münasibətləri
- Sxem 1.1 Ayrı-ayrı ölkələrin və xalqların quldar və feodal cəmiyyətlərinə keçidinin spesifik xüsusiyyətləri
- Sxem 1.2 İstehsalın təşkilinin antik və asiya sosial-iqtisadi üsullarının əsas xüsusiyyətlərinin müqayisəsi
7
meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Birinci və daha sonra ikinci iri ictimai əmək bölgüsü baş vermişdir. Bazar münasibətləri meydana gəlmiş və inkişaf etməyə başlamışdır. Mübadilə dəyərinin formalarının inkişafı baş vermişdir. Patriarxat üstünlük təşkil etmiş və qan qohumluğu əsasında formalaşmış icma qonşu və kənd icmaları ilə əvəzlənmişdir. Xüsusi mülkiyyət, müxtəlif sosial təbəqələr əmələ gəlmiş və inkişaf etməyə başlamışdır ki, bu da hərbi demokratiyanın və dövlətlərin meydana gəlməsi ilə nəticələnmişdir. İbtidai icma iqtisadi formasiyasında sadə əmtəə istehaslının inkişaf mərhələləri kimi təbii əmək bölgüsünü (epizodik mübadilə sazişləri – mübadilə dəyərinin adi və ya təsadüfi forması), birinci iri ictimai əmək bölgüsünü (köçəriliklə və əkinçiliklə məşğul olan tayfaların ayrılması, məhsul qalıqları ilə müntəzəm mübadilə - mübadilə dəyərinin genişlənmiş forması) və ikinci iri ictimai əmək bölgüsünü (sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılması, məhsulların əmtəə kimi istehsal edilməsi, pulun meydana gəlməsi, mübadilə dəyərinin ümumi, daha sonra isə pul formalarının yaranması) göstərmək olar. İbtidai-icma iqtisadi formasiyasının dağılmağa başlamasına qədər insanların təbəqələr üzrə bölgüsü və dövlətlər mövcud deyildi. İctimai həyatın qanun-qaydası adət- ənənə, vərdiş, nəslin ağsaqqalının və ya tayfa başçısının mənəvi nüfuzu ilə qorunurdu. İstehsalın inkişafı, birinci və ikinci iri ictimai əmək bölgüləri birgə, kollektiv əməkdən fərdi və ailə əməyinə keçid üçün şərait yaratdı. Torpaq və heyvan sürüləri əmək alətləri ilə birgə xüsusi mülkiyyətə çevrilməyə başladı və beləliklə də, əmlak qeyri-bərabərliyi meydana gəldi. Varlılar və kasıblar, asılı iqtisadi ailələr, daha sonra isə aristokratiya yarandı. Torpaq, heyvan sürüləri, digər maddi nemətlər uğrunda daimi tayfalararası münaqişələr şəraitində daimi hərbi təbəqə əmələ gəlməyə başlayır. Döyüşçülərə başçılıq edən hərbi rəhbərlər (hersoqlar, knyazlar, voyevodlar) yaranır ki, bu da hərbi demokratiyanın formalaşmasına təkan verir. Hərbi rəhbərlər ilkin olaraq seçilir və onların hakimiyyəti yalnız yürüş və müharibə dövrü ilə məhdudlaşır. Lakin əmlak qeyri-bərabərliyi artdıqca onların əldə edilən qənimətlərin bölgüsündə malik olduqları üstünlüklər nəsil üzrə ötürülməyə başlanılır. Dövlətin əsas əlamətləri – kiçik tayfa dövlətləri yaranmağa başlayır.
formasiyalarının yaranmasına gətirib çıxardı ki, bu da özünü sadə əmtəə istehsalının 8
təşkilinim inkişafında və üçüncü iri ictimai əmək bölgüsündə - ticarətin sənətkarlıqdan ayrılmasında göstərdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, artıq ibtidai-icma quruluşunun sonlarına yaxın cəmiyyətdə təbəqələşmə prosesi başlanmışdı. Təbəqələşmə prosesi nəticəsində quldar və feodal cəmiyyətləri yarandı ki, bir sıra xalqılar ibtidai-icma quruluşundan quldarlıq quruluşuna, digər xalqlar isə quldarlıq quruluşunu buraxaraq ibtida- icma iqtisadi formasiyasından birbaşa feodalizm quruluşuna keçdilər (Sxem 1.1).
Ayrı-ayrı ölkələrin və xalqların quldar və feodal cəmiyyətlərinə keçidinin spesifik xüsusiyyətləri
Təbəqələşmə prosesini sürətləndirən amil kimi ilk növbədə əmək prosesinin fərdiləşməsini qeyd etmək lazımdır. Əmək alətlərinin hazırlanmasında və istehsal prosesində metallardan istifadənin genişlənməsi əmək prosesinin fərdiləşməsinə gətirib çıxarmışdı ki, bu da son nəticədə əmək məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmişdi. Əmək alətləri, heyvan sürüləri, torpaq və əmək məhsulları üzərində xüsusi mülkiyyət meydana gəlməyə və inkişaf etməyə başlamışdı. Əmək məhsuldarlığının artması istehsal olunan məhsulun əhəmiyyətli hissəsinin artıq qalması ilə nəticələnmişdi ki, bu da mübadilə dəyərinin keyfiyyətcə yeni formasının yaranmasına səbəb olmuşdu.
Növbəti amil kimi kənd icması daxilində əmlak qeyri-bərabərliyinin meydana gəlməsini və artmasını göstərmək olar. Eyni zamanda, mütəmadi olaraq aparılan İbtidai-icma quruluşundan quldarlıq quruluşuna, ondan da feodal cəmiyyətinə İbtidai-icma quruluşundan birbaşa feodal cəmiyyətinə Qədim Misir
Kiçik və Ön Asiya ölkələri Qədim Hindistan
Qədim Çin Qədim Yunanıstan
Qədim İtaliya Şərqi slavyanlar
Alman tayfaları Asiyanın köçəri tayfaları
Ərəblər
9
müharibələr və döyüşlər nəticəsində hərbi əsirlər – qullar və borclular peyda olmağa başlamışdı.
Digər bir amil kimi isə tayfa rəhbərliyi ilə adi tayfa üzvləri arasında ziddiyyətlərin getdikcə güclənməsini, hərbi demokratiyanın meydana gəlməsini qeyd etmək olar. Nəticədə hakimiyyətin və idarəetmənin tayfa təşkili dövlət-ərazi təşkili ilə əvəz olundu. Quldarlıq dövründə istehsalın təşkilinin iki sosial-iqtisadi üsulu fərqləndirilir: asiya üsulu və antik üsul. İstehsalın təşkilinin qeyd olunan sosial-iqtisadi üsullarının əsas xüsusiyyətlərinin müqayisəsini Sxem 1.2-nin köməyi ilə aparmaq olar.
İstehsalın təşkilinin antik və asiya sosial-iqtisadi üsullarının əsas xüsusiyyətlərinin müqayisəsi
İstehsalın antik üsulu İstehsalın Asiya üsulu 1. Coğrafi areal Qədim Yunanıstan, Qədim Roma (respublika, imperiya) Şumer,
Assiriya, Vavilon, Qədim Misir,
Qədim Hindistan, Qədim Çin
Əkinçilik, heyvandarlıq, sənətkar-lıq. Qul sahiblərinin qul və onun əməyinin məhsulu üzərində mül-kiyyət hüququ.
Suvarma əkinçiliyi. Torpaq üzə-rində dövlət mülkiyyəti, irriqasiya sistemlərinin dövlət idarəetməsi.
Natural təsərrüfat. Sadə əmtəə is-tehsalının və
bazar münasibətləri-nin (xüsusilə xarici) əhəmiyyətli inkişafı.
Natural təsərrüfat. Sadə əmtəə is-tehsalının və
bazar münasibətləri-nin zəif inkişafı. 4. Əsas istehsal qüvvəsi Qul. Kəndli icması saxlanılır. Sənətkarlıq əsasən şəhərlərdə cəmləşib. Kəndlilər və sənətkarlar. Torpaq-dan kollektiv istifadə. Sənətkarlıq icma daxilində cəmləşib. Kəndli ərazi icması.
quldarlıq. Əhalinin ümumi sayında qulların xüsusi çəkisi yüksəkdir. Iqtisadiyyatın bütün sahələrində və idarəetmədə qul əməyindən istifadə edilir.
Patriarx quldarlığı. Qulların sayı və xüsusi çəkisi yüksək deyil. Qul əməyi irriqasiya sistemlərində, saraylarda və məbədlərdə (saray və məbəd nökərləri) istifadə edilir.
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|