Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
Quldarlıq ictimai-iqtisadi formasiyası tarixdə ilk təbəqə ictimai-iqtisadi quruluşudur. Onun iqtisadi əsasını istehsalın antik üsulu təşkil edir. Qul sahibinin qul, istehsal alətləri və qulun əməyinin məhsulu üzərində mülkiyyəti heç nə ilə məhdudlaşmır. Əsas iqtisadi qanun kimi qulun əməyi əsasında məhsul istehsalı və onun mənimsənilməsinin və bölüşdürülməsinin qeyri-iqtisadi formaları çıxış edir.
Quldarlıq quruluşunun əsas əlamətləri kimi iqtisadiyyatın natural xarakter daşımasını, qul əməyi ilə müəyyən olunan istehsalın primitiv texnikasının mövcudluğunu göstərmək olar. Qul, istehsal alətləri və qulun əməyinin nəticəsi üzərində quldar mülkiyyəti mövcuddur və bazar əsasən istehlak xarakteri daşıyır. Sadə əmtəə istehsalının inkişafı nəticəsində üçüncü iri ictimai əmək bölgüsü – ticarət və sələm kaitalının sənətkarlıqdan ayrılması baş verir. Quldarlıq formasiyasının əlamətləri kimi, həmçinin Yunanıstanda mövcud olmuş polisləri 1 və Romada mövcud olmuş munisipiyaları 2 göstərmək olar.
Yunanıstanın və Romanın quldarlıq cəmiyyətlərinin ümumi cəhətləri kimi onların hər ikisində istehsalın təşkilinin antik sosial-iqtisadi üsulundan istifadə edilməsini göstərmək olar. Digər ümumi cəhətlər kimi isə quldarlıq ictimai-iqtisadi formasiyası və yunan-roma quldarlıq sivilizasiyası müəyyən edilmişdir.
Bununla yanaşı, onların bir-birindən fərqli, xüsusi cəhətləri də mövcuddur. Fərqli cəhət özünü ilk növbədə qul əməyinin istifadəsində göstərir. Qədim Yunanıstanda qul əməyindən əsasən emalatxanalarda və dağ sənayesində istifadə edilirdi. Qullar həmçinin icarəyə verilir və töycüyə 3 keçirilirdi. Qədim Romada isə qul əməyindən istifadəni dəqiq şəkildə iki yerə - şəhər və kənd formalarına bölmək olar. Şəhərdə qulların böyük bir hissəsi cəmlənmişdi və onlardan əsasən ev nökərləri və xidmətçiləri kimi istifadə edirdilər. Şəhər qullarının kiçik bir hissəsindən sənətkarlıqda və tikinti işlərində istifadə edilirdi. Kənd yerlərində isə qullar əsasən kənd təsərrüfatında istifadə olunurdular.
Növbəti fərqli cəhət isə özünü sənətkarlığın inkişafında göstərirdi. Qədim Yunanıstanda sənətkarlıq əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdi – kiçik, orta və iri emalatxanalar mövcud idi. Demək olar ki, bütünlüklə qul əməyinə əsaslanan bu emalatxanaların fəaliyyəti xarici bazara istiqamətlənmişdi. Qədim Romada isə sənətkarlıq zəif inkişaf etmişdi və emalatxanalar az idi. Emalatxanaların fəaliyyəti daxili bazara istiqamətlənmişdi.
1 Polis – Qədin Yunanıstanda şəhər-dövlət 2 Munisipiya – Qədim Romada tam hüquqlu şəhər və ya kənd icması 3 Töycü – pul və ya məhsul şəklində alınan vergi 11
Fərqli cəhət özünü həmçinin ticarət kapitalının inkişafında da əks etdirirdi. Ticarət kapitalının, xüsusilə xarici ticarətin əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdiyi Qədim Yunanıstandan fərqli olaraq, Qədim Romada ticarət kapitalı zəif inkişaf etmişdi.
Digər fərqli bir cəhət kimi isə sələmçiliyin inkişafını qeyd etmək olar. Qədim Yunanıstanda sələmçilik ticarət kapitalının inkişafı ilə müqayisədə nisbətən zəif inkişaf etmişdi. Qədim Romada isə sələmçilik əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdi və onun xüsusi formaları yaranmışdı.
Bizim eranın IV əsrindən etibarən quldarlıq quruluşunun tənəzzülü və feodallaşma prosesinin sürətlənməsi başlayır. Bu dövrdə Roma imperiyasının süqutu xüsusi rol oynayır. Bizim eranın 395-ci ilində Roma imperiyasının iki yerə - Qərb və Şərq imperiyalarına parçalanması, 410 və 455-ci illərdə Romanın qotlar və varvarlar tərəfindən darmadağın edilməsi və nəhayət, 476-cı ildə Qərb imperiyasının sonuncu imperatoru Romul Avqustulun devrilməsi ilə Roma imperiyasının süqutu quldarlıq quruluşunun böhrana uğraması əlamələtləri ilə müşaiyət olunurdu. Ümumi böhran əlamətləri kimi yoxsulluğun bütün təbəqələr üzrə artmasını, ticarətin, sənətkarlığın və incəsənətin tənəzzülünü, əhalinin azalmasını, şəhərlərin boşalmasını, əkinçiliyin daha aşağı texniki səviyyəyə düşməsini göstərmək olar. Bütün bunlar isə feodalizm formasiyasının bərqərar olmasını şərtləndirirdi.
Birmənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, feodal münasibətlərinin əsası hələ ibtidai-icma quruluşunda qoyulmuşdu. İbtidai-icma quruluşunda feodallaşma elementləri kimi təbəqələşməni, nəsil aristokratiyasının, hərbi demokratiyanın meydana gəlməsini, iri torpaq sahiblərinin nüfuzunun artmasını qeyd etmək olar. Bizim eranın IV əsrində isə feodallaşma prosesi yeni vüsət aldı. Belə ki, kolonatlar 4
5 təhkimçiliyi genişlənməyə başladı. Bu zaman kolonlar təsərrüfat sahibi və torpaq qoruyucusu kimi çıxış etsələr də onlara kolonatdan çıxıb getmək qadağan olunmuşdu. Digər tərəfdən, qulların müəyyən bir hissəsi tədricən dolayı kolon vəziyyətinə keçirilməyə başlandılar və onlara müəyyən qədər torpaq və əmlak verildi. Patronat (fiksə olunmuş renta (―kanon‖) ödəmək şərti ilə əbədi irsi icarədar) geniş surətdə yayılmağa başladı.
4 Kolonat – Roma imperiyası dövrünə məxsus təhkimçilik hüququ 5 Kolon – Roma imperiyası dövründə mülkədardan torpaq icarə edən kəndli Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|