Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
dağılmasını, istehsalın maşın texnologiya üsulunun yaranmasını, istehsal prosesinin ictimai xarakter kəsb etməsini, ümumdünya təsərrüfatının formalaşmasını göstərmək olar.
Kapitalizmin əsas iqtisadi qanunu kimi istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətdən məhrum edilmiş və özünün iş qüvvəsini satan muzdlu işçilər tərəfindən izafi dəyərin istehsalı çıxış edir. Bu izafi dəyər kapitalistlər tərəfindən iqtisadi yollarla mənimsənilir.
Kapitalist əmtəə istehsalının sadə əmtəə istehsalı ilə oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Oxşar cəhətlərdən biri kimi onların hər ikisinin ictimai əmək bölgüsünə əsaslanmasını göstərmək olar. Digər tərəfdən, hər iki istehsal formasında əmtəə istehsalçısı istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətçi kimi çıxış edir. Başqa bir oxşar cəhət isə bazarın əmtəə satışı üzrə münasibətlər sistemi olmasıdır. Rəqabətin istehsalın təşkilinin bir forması olması isə növbəti oxşar cəhət kimi göstərilə bilər. Nəhayət, sonuncu oxşar xüsusiyyət kimi dəyər qanunu qeyd edilməlidir.
Kapitalist əmtəə istehsalının fərqli cəhətləri sırasında ilk növbədə onun ümumi xarakter kəsb etməsi qeyd olunmalıdır. Kapitalist əmtəə istehsalında istehsal subyektlərinin kapitalistlərə (istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi) və muzdlu işçilərə (istehsal vasitələrindən məhrum olunmuş) bölünməsi digər fərqli bir xüsusiyyətdir. Istehsalın, əməyin, məişətin ümumi təbii şərti kimi çıxış edən torpağın əmtəə kimi satılması və alınması da fərqli cəhətlərdən biridir. İstehsalın şəxsi faktoru – istehlak dəyərinin yaradılması üzrə məqsədyönlü şəkildə fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinə malik olan işçi qüvvəsinin xüsusi əmtəə kimi alınıb-satılması da fərqli xüsusiyyət kimi göstərilə bilər. Sonuncu fərqli cəhət kimi isə izafi dəyər qanunu qeyd olunmalıdır.
Kapitalist əmtəə üsulunun çıxış nöqtəsi kimi kapitalın ilkin yığımı qiymətləndirilir. Kapitalın ilkin yığımı öz başlanğıcını işçinin (ilk növbədə kəndlinin) istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətdən məhrum edilməsindən, bilasvasitə istehsalla məşğul olan şəxslərin muzdlu işçilərə çevrilməsindən götürən tarixi-iqtisadi prosesdir. Bu proses isə istehsal və digər həyati vasitələrin kapitala çevrilməsi ilə nəticələndi.
Kapitalın ilkin yığımı prosesinin iqtisadi əsası kimi isə kəndlilərin və sənətkarların kütləvi şəkildə ekspropriasiyası 6 , kəndlilərdən və sənətkarlardan proletariatın, çoxsaylı hərbi drujinalardan feodalların, sələmçilərin, tacirlərin, sex ustalarının sırasından sənaye burjuaziyasının formalaşması, həmçinin qəsb edilmiş varidatın kapitala çevrilməsi çıxış etmişdir.
6 Ekspropriasiya – cəmiyyətdə bir sinif və ya ictimai qrup tərəfindən başqa sinif və ya ictimai qrupun mülkiyyətinin zorla əlindən alınması 17
İlkin kapital yığımının mənbələindən danışarkən birinci olaraq müstəmləkə sisteminin yaradılması qeyd olunmaldır. Müstəmləkələrin ciddi surətdə istismar edilməsi (qeyri-bərabər ticarət, qul ticarəti, qızıl və gümüş xəzinələrinin ələ keçirilməsi, dəniz piratçılığı) ilkin kapital yığımında mühüm rol oynamışdır. Digər bir mənbə kimi isə dövlət borcları sistemi göstərilir. Müstəmləkələrin işğalı və aparılan müharibələrlə əlaqədar dövlətlərin pula olan ehtiyacı kəskin surətdə artmışdı ki, bu da özünü vergi sisteminin və iltizam sisteminin yaranmasında göstərmişdi. Bu, özünü eyni zamanda səlmçilərin və ticarətçilərin varlanmasında əks etdirmişdi. Nəhayət, sonuncu bir mənbə kimi sənaye proteksionizmi – yüksək idxal rüsumları, ixrac mükafatları qeyd edilə bilər. Böyük coğrafi kəşflərin iqtisadi nəticələri də kapitalizm ictimai iqtisadi formasiyasının təşəkkülünə mühüm təsir göstərmişdi. Belə ki, dünya bazarı əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmiş, qiymət ―inqilabları‖ baş vermişdi. Ucuz qızıl və gümüş axını 1600-cü il ərəfəsində İspaniyada qiymətlərin 4,5 dəfə, İngiltərədə 4 dəfə, Fransada 2,5 dəfə, İtaliya və Almaniyada 2 dəfə artmasına səbəb oldu. Bu isə öz növbəsində ticarətin və sənayenin gəlirinin artımı, ilkin yığım prosesinin sürətlənməsi, sex quruluşunun dağılması, əmək haqqının və torpaq rentasının qiymətdən düşməsi, feodalların tənəzzülü, zəhmətkeşlərin yoxsullaşması, burjuaziyanın və manufakturanın sürətli inkişafı ilə nəticələndi. Böyük coğrafi kəşflər həmçinin bazar münasibətlərinin inkişafını da şərtləndirmişdir. Belə ki, beynəlxalq ticarət yolları Aralıq dənizi sərhədlərindən Atlantik, Hind və Sakit okean sərhədlərinə doğru yer dəyişmiş, ticarət şirkətləri, daha sonra isə ticarət korporasiyaları (Portuqal Ost-Hindi və Vest-Hindi, həmçinin ingilis Ost-Hindi) yaranmışdı. Antverpendə və Londonda əmtəə və fond birjaları meydana gəlmiş, bazarlarda yeni əmtəələr – tütün, kakao, kofe, çay peyda olmuş, gətirilən düyü, şəkər, ətriyyatın həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı. Kəşflər nəticəsində həmçinin müstəmləkəçiliyin əsası qoyulmuşdu. Kapitalizm ictimai-iqtisadi formasiyasının evolyusiyasında ―sənaye çevrilişi‖ (sənaye texniki inqilabı) də mühüm rol oynamışdır. Sənaye çevrilişi kapitalizmin inkişafında müəyyən bir mərhələni xarakterizə edən ümumi iqtisadi-tarixi hadisədir. Manufakturadan iri maşın sənayesi – fabrikə (zavoda) keçid əsasında ciddi iqtisadi və sosial-siyasi dəyişikliklər baş verdi. Sənaye çevrilişi bütün ictimai münasibətlərdə kəskin yeniləşmə, kapitalist istehsal üsulunun feodal istehsal üsulu üzərində qəti qələbəsi demək idi. İş maşınlarının ixtirası və Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|