Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sxem 1.3 Sənayedə kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafı
- Sxem 1.4 Manufaktura və fabrik kapitalizminin fərqli cəhətləri
18
istehsalatda tətbiqindən başlayan sənaye çevrilişi maşın istehsalının (maşınların maşınlar tərəfindən istehsalı) inkişafı ilə yekunlaşdı. İri maşın istehsalının yaranması və inkişafı qanunauyğunluğu kimi birinci olaraq maşınların istehsalın hər hansı bir sahəsində tətbiqinin onların digər, əlaqəli sahələrdə də tətbiqi ilə nəticələnməsini qeyd etmək olar. İş maşınının inkişafı mühərrikin dəyişməsinə (buxar maşını) gətirib çıxardı. Sənayedə texniki inqilab nəqliyyatda da texniki inqilabla nəticələndi. Paravoz və paroxod ixtira və tətbiq olundu. İstehsalatda maşınların geniş tətbiqi maşınqayırmada texnikanın dəyişdirilməsini zəruri etdi. Maşınların əllə istehsalından maşınla istehsalına keçildi. Maşın istehsalının inkişafı ilə maşınların sadə kooperasiyasından (çoxlu eynicins maşınların tətbiqi) maşın sistemlərinə (müxtəlifcinsli, bir-birini tamamlayan maşınlar kompleksi) keçid baş verdi. Ümumilikdə isə sənayedə kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafının gedişini əyani şəkildə Sxem 1.3-dən görmək olar. Ümumilikdə isə kapitalist sənayeləşməsi proqressiv bir proses olmaqla ictimai əməyin məhsuldarlığının artmasına, şəhərlərin inkişafına, iri sənaye və nəqliyyat mərkəzlərinin, sənaye istehsalının iqtisadiyyatda üstünlük təşkil etməsinə gətirib çıxardı. 19
Sxem 1.3 Sənayedə kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafı
formasiya Sənaye istehsalının forması İstehsal subyektləri Əməyin kapitala tabeçilik xarakteri Feodalizm – inkişafın III mərhələsi – dağılma, XVI-XVII əsrlər Sənətkarlıq (şəhər – sex təşkili, kənd – k/t isteh-salının sənətkarlıqla uz-
laşdırılması)
Sənətkar – istehsal va-sitələrinin mülkiyyətçi-si, eyni zamanda işçi Tabeçilikdən azad Feodalizm, XVI-XVII əsrlər. Kapitalist quruluşunun yaranması Ailədaxili əmək bölgüsü əsasında ev istehsalı Kustar
– istehsal vasi-tələrinin mülkiyyətçisi və işçi. Alverçi – ticarət kapi-talisti
Əməyin kapitala for- mal tabeçiliyinin ya- ranması
Feodalizm. Kapitalist quruluşu: manufaktura kapitalizmi, XVII-XVIII əsrlər Sadə
kapitalist koopera-siyası - əmək bölgüsü ol-madan
Əl əməyinin – manu- fakturanın ayrılması əsa-sında mürəkkəb kapita-list kooperasiyası
Muzdlu işçi – sənaye kapitalisti
Muzdlu işçi – sənaye kapitalisti Əməyin kapitala for- mal tabeçiliyi
mal tabeçiliyi Kapitalist ictimai iqtisadi formasiyası, XVIII əsrin sonlarından Maşın
– fabrik
koopera-siyası əsasında əmək bölgüsü ilə mürəkkəb kapitalist kooperasiyası
Muzdlu işçi – sənaye kapitalisti Əməyin kapitala real tabeçiliyi
Kapitalizmdə əmtəə istehsalının evolyusiyasına yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ilkin kapital yığımı prosesi şərait yaratdı. Bu, sənaye çevrilişi və manufakturanın fabrik ilə əvəzlənməsi ilə nəticələndi. Beləlikə də, əmtəə istehsalı ümumi xarakter kəsb etməyə başladı.
Yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək sənayedə kapitalizmin formalaşması mərhələləri kimi üç mərhələni göstərmək olar ki, onlar da aşağıdakılardır:
əməyin sadə kooperasiyası;
manufaktura;
fabrik (zavod) və ya maşın istehsalı. 20
Manufaktura və fabrik kapitalizminin oxşar cəhətləri kimi istehsalın kapitalist təşkilini, mürəkkəb əmək kooperasiyasını göstərmək olar. Onların fərqli cəhətləri isə Sxem 1.4-də göstərilmişdir.
Manufaktura Fabrik İstehsalın texnoloji üsulu əl, alət
maşın
Texnika sadə iş maşınları, əl alətləri mürəkkəb iş maşınları, maşın sistemləri
formal
real
İstehsalın təşkili forması fərdi və kiçik həcmli istehsal
kütləvi istehsal Bazar orientasiyası lokal bazar
iri bazar (milli, beynəlxalq)
Kapitalizmdə əmtəə mübadiləsinin keçdiyi inkişaf yolundan danışarkən ilk növbədə torpağın əmtəə kimi çıxış etməsini və xüsusi bazarın – torpaq bazarının formalaşmasını qeyd etmək lazımdır. Eyni zamanda təbii resurslar və muzdlu işçinin iş qüvvəsi əmtəəyə çevrildi və təbii resurslar bazarı və əmək bazarı formalaşdı. Tacir və sələm kapitalı sənaye kapitalına çevrildi ki, bu da kapital bazarının yaranması ilə nəticələndi. Sənaye kapitalı borc kapitalını və ticarət kapitalını doğurdu ki, onların da hər biri digər spesifik bazarların formalaşmasına təkan verdi. Bank kapitalının əsasını təşkil edən borc kapitalı fond birjalarının, kredit bazarının yaranmasını stimullaşdırdı. Ticarət kapitalı isə əmtəə birjalarının, istehsal vasitələri bazarının, istehlak malları və xidmətləri bazarının yaranması səbəbi kimi göstərilə bilər.
Kapitalizm sisteminin inkişafında rəqabət sisteminin evolyusiyasının da özünəməxsus rolu olmuşdur. Eyni bir məqsədə çatmağı qarşıya məqsəd kimi qoymuş ayrı- ayrı ölkələr, xüsusi və peşəkar qruplar, ayrı-ayrı şəxslər arasında mövcud olan rəqabət son nəticədə istehsalın təşkili prosesinin təkmilləşməsinə, kapitalizmin sürətlə inkişafına gətirib çıxarır.
Kapitalizmin pik nöqtəsi kimi isə inhisar kapitalizmini göstərmək olar. Inhisar kapitalizminin evolyusiyasında adətən iki mərhələni – ilkin mərhələni (XX əsrin 50-ci Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|