Bilig 49. sayı

Selçuk, Nergisî’nin Meşâkku’l-Uşşâk’ında Osmanlı Toplum Hayatından Yansımalar 
 
169 
adamlarının yanlış davranışlarına tepki gösterdiği, bireysel hataları genelledi-
ği gözlenir. Altıncı hikâyede, şeyhin pencereden sevdiği gence şarap verdiği-
ne  şahit olan yazarın bir dostu, artık zamanın  şeyhleri hakkında iyi şeyler 
düşünmediğini söyler: “‘azîz-i ma’hûdun ba’zı hâllerin görüp meşâyıh-ı za-
mâneden bi’l-küllîye hüsn-i zânn bâbını sedd eyledüm” (140a-11/12). 
Toplumun, psikolojik rahatsızlıkların tedavisi için tekkelere, din adamlarına 
başvurdukları, meczupların bazı hallerinin de velilikle bağdaştırıldığı görülür. 
Hoca Himmet; âşık olunca garip tavırlar sergilemeye başlar; delirdiğine hük-
meden yakınları, hâline çare bulmak için onu zahitlerin çilehanelerine götü-
rürler: “…derdmendi, gâh çilegeh-i zühhâda ve gâh meclis-i ‘avene-i evgâda 
idhâl ile çâre-perdâz-ı def’-i cünûn oldılar (121b-23/24)”.  
Çektiği çileler sonucu olgunluğa erişen, epey bir zaman kendi âlemine çeki-
len ve sessizliğe bürünen Hoca Himmet, bir gün sessizliğini bozup uzunca 
zamandır kendisinden ayrı olan sevgilisinin gelişini haber verir. Bunun üzeri-
ne çevresindekiler, onun keramet gösterdiğine inanır ve Hoca Himmet de 
artık nefesinden şifa umulan bir kişi olur: “Hâlâ rivâyet-gerde-i sikâtdür ki 
âhâlî-i diyârı bu hâl-i bu’l-âceb müşâhadesiyle harîfün kerâmetine mu’tekid 
olup zuhûr-ı devâhî ve nevâyibde nefesinden isti’ânet ve bâtınından 
istimdâd-ı himmet iderler imiş (133a-9/12)”. 
c. Eğlence Hayatı  
Kahvehaneler, meyhaneler, herkesin gönlünce eğlendiği geniş ve ferah mesi-
re alanları, cambaz gösterilerinin yapıldığı yerler, işret meclisleri, Meşâkku’l-
Uşşâk’ta tespit edebildiğimiz dönemin eğlence mekânlarıdır. 
Kahvehanelerin dinlenme ve sohbet etme mekânlarının başında geldiği, yeni 
yetme gençlerin kahvehanelerde sâkî olarak çalıştırıldığı görülür: “İttifâk ol 
kahve-fürûş-ı perîşân-evzâ’un dimâgına ziyâdegî-i cem’iyyet-i bü’l-hevesân 
ârzusıyla bir sâde-rû sâkî sevdâsı, reh-yâb olup (139a-19/21)”.  
Meşakku’l-Uşşâk’ta işret meclislerinden, meyhaneciden, meyhane erbabından 
sıkça bahsedilir (140a, 145b, 148b, 150b, 151b, 155a). Osmanlı döneminde, 
Müslümanların içki içmesinin ve satmasının yasaklanmış olmasına rağmen, bu 
yasağın sık sık delindiği bilinen bir gerçektir (Kortantamer 1993: 132; 
Serdaroğlu 2006: 363). Yedinci hikâyede, yazarın kadılık yapmış olduğu 
Saraybosna civarında içkinin neredeyse günlük hayatın ve dost sohbetlerinin 
vazgeçilmez bir parçası olduğu görülür. Yine bu hikâyede, müşterilerin meyha-
neden istediği kadar içki alamadığı, miktarın müşterinin bünyesine göre mey-
haneci tarafından belirlendiği, müşterinin zarar görmesi durumunda meyhane-
cinin devlet tarafından cezalandırıldığı belirtilmektedir (148b). 
Osmanlı döneminde cambaz gösterileri, eğlence unsurlarının başında gel-
mektedir (Pakalın 1993-II: 256). Riyakâr şeyhin aşkı anlatılırken “resen-

---

bilig, Bahar / 2009, sayı 49 
 
170 
bâz”ların, (ip cambazları) gittikleri yerlerde uzun müddet konakladıkları, 
şehrin çeşitli yerlerinde gösteriler düzenledikleri anlaşılmaktadır (137b).  
Meşakku’l-Uşşâk’ta bahsedilen eğlenme ve dinlenme mekânlarından biri de 
mesirelerdir. Hikâyelerde “Büzürg Seng, Âb-ı Hayât, Müderris Köyü” gibi 
mesire yerlerinin ismine rastlanır. Yazar, eserin giriş  kısmında kadı olarak 
bulunduğu Elbasan’da “Büzürg Seng” diye bilinen cennet gibi güzel bir me-
sire yerini ayrıntıları ile tasvir eder. Irmak kenarındaki bu mesire alanında 
toplumun her kesiminden insanlar, kendi gönlünce eğlenmekte, vakit geçir-
mektedirler: Dervişler kol kola girmiş zikir çekmekte, işret meclislerinde ka-
dehler yudumlanmakta, bir taraftan da çalgı sesleri yükselmekte (125b). 
Yazarın mahşer meydanına benzettiği bu alan, dönemin eğlence hayatını ve 
toplumsal hoşgörüyü yansıtma bakımından oldukça önemlidir. 
Yazarın yaşadığı Saraybosna’daki güzel mesire alanlarından biri de “Âb-ı 
Hayât” denilen yerdir. Merdâne Halife’nin âşık olduğu kişi, arkadaşları ile 
burada eğlenmektedir: ” haber-dâr olur ki ma’şuk-ı  Hızr-likâ, Âb-ı Hayât-
nâm teferrücgâha revân olup agyâr ile varup (135a-24/25)”. Mesire yerinin 
yakınında bugünkü Miljacka üstünde (Tuğlacı 1985: 389) oldukça yüksek ve 
ürkütücü “Keçi Köprüsü” bulunmaktadır. Merdâne Halife bu köprünün üze-
rine çıkıp sevgilisini izlemeye başlar (135b). 
Ferdî’ye âşık olan gencin hikâyesi anlatılırken Müderris Köyü civarının da gezinti 
yeri olduğuna işaret edilir: “cenâb-ı dil-ber-i nâ-mihrbân, Müderris Köyi-nâm 
karye câniblerin teferrüc ü seyrâna gidelüm, diyü (154a-7/8)”. 
d. Gelenek-Görenek ve Çeşitli Uygulamalar 
Meşâkku’l-Uşşâk’ta farklı hikâyelerde, toplumsal bir nitelik arz eden karşıla-
ma, ağırlama, saygı gösterme, hediyeleşme, evlat edinme, yardıma koşma 
gibi çeşitli gelenek, görenek ve uygulamalara rastlanır. 
Karşılama: Geleneksel olarak, saygın kişiler ağırlanır; devlet büyükleri de 
resmî törenlerle karşılanır. Maşukundan uzun müddet ayrı kalan Hoca Him-
met garip davranışlar sergilemeye başlar, sessizliğe bürünür. Çevredekiler bu 
durumu delilikle bağdaştırırlar. Bir gün: “Hey gâfil ümmet niye turursuz 
diyârımuzı hünkâr teşrîf idecek ve şehrimüze şehr-yâr gelecekdür (132b-7/8)” 
diye bağırmaya başlar. Hoca Himmet, peşine düşen kişilerle  şehrin girişine 
kadar gelir ve yanındakileri sultanı karşılarcasına, yolun iki yanına sağlı sollu 
dizer (132b). Kısa bir müddet sonra, sevgilinin yanındakilerle beraber bir 
sultan edası ile geldiği görülür (132b). 
Ağırlama:  Meşâkku’l-Uşşâk’ta  seçkin kişilerin, topluluk içerisinde rastgele 
bir yere oturtulmadıkları, başköşeye buyur edildikleri anlaşılmaktadır. Beşinci 
hikâyede anlatılan  şeyh, kahvehaneye uğrayınca kendisine hürmet eden 
kişiler onu seçkinlere ayrılan yere davet ederler; fakat o, kapı eşiğine yakın 

---