Бисмиллащир-рящманир-рящим

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
113 
bilmələri üçün yaradıcıya möhtacdır. Var ola bilmələri üçün başqa 
varlığa ehtiyacı olan varlıqlar isə mümkün varlıqlar adlanır. 
HÜLUL  –  bəzi  inam  və  əqidə  sahiblərinə  görə,  ruhun  insan 
öldükdən  sonra  hər  hansı  bir  əşyaya,  cismə  yəni  maddi  olan 
şeylərə daxil olması. 
HUMANĠZM  [alm.  Humanismus;  fr.  Humanisme;  ing. 
Humanism;  ər.  خ
ٍّٔؤغٔإ  lat.  Humanus  –  insana  xas  olan,  insani]  – 
Bəşrəiyyətə,  insana  yaraşan  bir  həyatı  və  təfəkkürü  əldə  etmək 
üçün  cəhd  etmək.  Bu  mənada  məfhumun  ən  geniş  mənasında 
insanın  dəyər  və  hörmətinə,  insan  olmağa  və  insanlığa  olan  əqli 
inam. 
HUġU  –  Allah-təalanın  cisimlərə  girməsi,  cisimlərin  də 
Allahın varlığına keçməsini nəzərdə tutan ifadədir 
HƏRƏKƏT – Matriyanın mühüm atributu, mövcudluq üsulu. 
Hərəkətə təbiət və cəmiyyətdə baş verən bütün proseslər daxildir. 
HƏZZ  [alm.  Lust;  fr.  Plaisir;  ing.  Pleasure;  yun.  Hedone; 
ər.ٌّ ض٘; tr. haz] – Hissin içində yaşadığı vəziyyətin əsas xüsusiyyət-
lərindən biri, ağrının əksinə xoşlanma, zövq alma, ləzzət alma.  
HƏYƏCAN  [alm.=fr.=ing.  Emotion;  lat.  Emovere  – 
həyəcanlanmaq] – daxili, yaxud da xarici təzyiqlərlə ortaya çıxan 
ruhi-mənəvi sarsıntı.  
HĠKMƏT [alm. Weisheit; fr. Sagesse; ing. Wisdom; lat. 
Sapientia; yun. Sophia. əs.tr.hikmet; [ər.] خّىد – Müdrik söz, dərin 
fikir, dərin məna. Keçmişdə fəlsəfəyə, xüsusilə də təbiət elmlərinə 
verilən ad. 
HĠLOZOĠZM  [alm.  Hylozoismus;  fr.  Hylozoisme;  ing. 
Hylozoism;  tr.  Canlı  özdekçilik;  yun.  Hyle  –  maddə,  cisim, 
materiya və zoe – həyat] – kainatın əsası olaHilozoizm termini ilk 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
114 
dəfə  17  əsrdə  işlədilmişdir.  Duyğu  və  təfəkkür  qabiliyyətini 
materiyanın  bütün  formalarına  aid  edir.  Əslində  duyğu  yalnız 
yüksək inkişaf etmiş materiyanın xassəsidir. 
HĠNAYANA  [sanskritcə,  hərfi  mənası  –  balaca  araba  və  ya 
kiçik [dar] yol] – Mahayana ilə yanaşı budizmin iki əsas cərəya-
nından  biri.  Hinayanaya  theravada,  sarvastivada  [Vaybhaşika], 
sautrantika və s. məktəblər daxildir. 
HĠNDUĠZM  –  Hindistan  əhalisinin  əksəriyyəti  üçün  [heç 
olmasa  valideynlərindən  biri  hindli  olan  və  digər  dinə  etiqad 
bəsləməyən hər bir kəs hinduist hesab olunur] səciyyəvi olan dini 
təsəvvürlərin,  mərasim  və  adətlərin,  sosial-məişət  təsisatlarının 
məcmusu. 
HĠPOTEZ  [Alm.  =  fr.  Hypotasez;  ing.  hypostasis;  yun. 
Hypothesis – təməl, dayanaq, əsas; osm. tr. uknum; tr. dayantı] - 
əsas təməl, özünə əsaslandırılan əsas təməl. Əqli nəticələr sistemi; 
onun  vasitəsi  ilə  bir  sıra  faktlarla  obyektin  mövcud  olması, 
hadisənin  əlaqə  və  ya  səbəbinin  mövcudluğu  haqında  nəticə 
çıxarılır; bu nəticəni mütləq səhih nəticə hesab etmək olmaz. 
HĠPNOZ  [alm.fr.  hypnose;  ing.  Hypnosis;  yun.  Hypnos  – 
yuxu;  osm.  tr.  nevm-i  sınai]  –  insanın  iradəsinin,  yatırdanın 
iradəsinə  bağlı  və  eyni  zamanda  bütün  başqa  təsirlərə  bağlı 
olduğu,  ancaq  deyiləni  yerinə  yetirmə  halına  gəlmiş  vəziyyət. 
Belə bir vəziyyətə və bu vəziyyətdəki adama da hipnoz deyilir.  
HĠSS  [alm.  Sinn;  fr.  Sens;  ing.  Sense;  lat.  Sensus;  osm.  tr. 
hasse; Emosiya; ər. ظذٌأ] – Xəbərdarlığı  almaq qabiliyyəti. Əsas 
hiss  orqanları  olan  görmək,  eşitmək,  dadmaq,  qoxu  bilmək  və 
toxunmaq hissləri, duyğu orqanları vasitəsilə qəbul edilir. İnsanın 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
115 
ətraf  gerçəkliyə  [adamlara,  onların  davranışına,  hər  hansı 
hadisəyə] və özünə münasibətini hiss etməsi, yanaşması. 
HĠSSĠ [alm. Sensitiv, empfindlich; fr. Sensitif; ing. Sensitive; 
osm.  tr.  hıssi;  ər.  ًغد].  Duyğularla  verilməyən,  qavrama 
vasitəsilə  deyil,  düşünmə  ilə  qavranılan  yaxud  hisslərin  bununla 
əlaqədar  təcrübə  dünyasının  xaricində  olan.    Hissi  müĢtərək 
[alm.  Gemeinsinn;  fr.  Sens  commun;  ing.  Common  sense;  lat. 
Sensus communis;  yun. Koine aisthesis; osm. tr. hıss-i müşterek; 
tr.  Ortakduyu;  ər.  نشزشِ  ٌّ
 ظد]  –  Aristotel  və  sxolastik  fəlsəfədə 
müxtəlif  hiss  orqanlarının  qabiliyyətlərini  birləşdirən,  başqa  bir 
deyimlə  desək,  eyni  şeydən  hisslərin  hər  biri  ilə  alınan  növ 
hissləri  formalaşdıraraq  həmin  şeyi  tək  və  eyni  şey  kimi 
qavranılan  şey.    Hissiyyatsizliq  [alm.=fr.  Apathie;  ing.  Apathy; 
yun.  Apatheia;  osm.  tr.  fıkdan-i  hassasiyet].  1.  Ümumi  mənada 
unutqanlıq  ;  az  və  yavaş  dərəcədə  təzyiq  göstərən  və  bunun 
nəticəsində  duyğulandıran  hisslərə  əhəmiyyət  verməyən  insan 
xarakteri.  2.  Stoa  məktəbində  məlumat  sahibinin  özünü  tərbiyə-
ləndirmə  ideyası  kimi  hisslərdən  arınması  və  ağıla  tərs  gələn 
hisslər qarşısında müstəqil olma və beləcə sarsılmazlıq prinsipinə 
qovuşmaq halı.  
HOLĠZM  [yun.  Holos  –  bütöv,  tam]  –  öz  ideyalarına  görə 
emercent  təkamülünə  yaxın  olan  idealist  ―tamlıq,  bütövlük 
fəlsəfəsi‖. 
HOMEOMERĠYA [yun. Homoiomereia – oxşarhissəlik və ya 
oxşar,  bir-birinə  bənzər  hissələri  olan  şey]  –  Anaksaqor 
fəlsəfəsində  işlədilmiş  termin.  Lakin  bizə  gəlib  çatmış 

---