İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
7
terminini
məhşur
yunan
filosofu
Sokratla
2
əlaqələndirən nəzəriyyədir. Bu ehtimala görə Sokrat
özünü filosof adlandıran ilk şəxs olmuşdur. Sokrat
bu adı öz üzərinə götürdüyü zaman –Sofizm
(Sophisma) adı ilə geniş yayılmış bir məktəblə elmi
mübahisələr
aparmaqda
idi.
Bu
məktəbin
nümayəndələri, yə’ni Sofistlər özlərini alim, müdrik
(sofizm sözünün mə’nası belədir) adlandırsalar da
elm və idrakın əsl düşmənləri idilər. Onlar heç bir
şeyin həqiqət olmadığını iddia edir, həqiqət varsa
da onu dərk etməyin qeyri-mümkünlüyünü
söyləyirdilər. Sofizm əsasən materialist yönümlü bir
anlayışdır, lakin bu anlayışla heç materiyanı da dərk
etmək mümkün deyildir. Sofistlər öz müddəalarını
isbat etmək üçün bütün məntiqi qanunlara zidd
olan yalançı bir üslubdan istifadə edirdilər. Bu
üsluba Sofistika
1
deyilir. Sofistlər vahid məktəbdə
birləşmirlər. Lakin Cənubi İtaliyada meydana
gəlmiş «Eleya məktəbi» bu sahədə daha çox
fərqlənir.
Belə bir zamanda dahi mütəfəkkir olan Sokrat bu
batil məktəblə üz-üzə dayandı. Məhz buna görə də,
2
Sokrat –eramızdan əvvəl 469-399-da Afinada yaşamışdır.
Platon, Aristipp, Evklid kimi dahilərin müəllimi sayılır. Ondan
yazılı şəkildə heç nə qalmamışdır.
1
Sofistika
–mübahisə
zamanı
səhv
dəlilləri,
formal
düzgünlüklə pərdələyərək tətbiq etməkdir.
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
8
o, özünü Sofist –alim, müdrik deyil, filosof, yə’ni
elmi, müdrikliyi sevən adlandırdı. Başqa bir
ehtimala görə, Sokrat hədsiz təvazökarlığı səbəbi ilə
alim adlanmasından imtina etdi. Bir sözlə Sokrat
insan təfəkkürünün əvəzsiz fədaisi, fəlsəfənin
«Tacsız kralı» sayılır. Bu «Fəlsəfə kralı» öz
zamanında, xüsusilə ilahiyyatın, humanizmin və
əxlaqi
məsələlərin
inkişafında
müstəsna
rol
oynamışdır. Şərq filosoflarının bir qismi Sokratın
peyğəmbər olması ehtimalını da irəli sürmüşlər. Bu
ehtimalla ziddiyyət təşkil edən yeganə məsələ
Sokratın nəzəriyyələrində bə’zi çatışmazlıqların
olması faktıdır. Lakin bu ziddiyyəti aradan
qaldırmaq o qədər də çətin deyil. Belə ki, biz
Sokratın nəzəriyyələrini yalnız onun tələbələrinin
əsərlərində
müşahidə
edə
bilirik.
Onun
nəzəriyyələrinin yalnız bu əsərlərdə əks olunması
onların təhrif olunması ehtimalını artırır. Qədim
yunan qövmü içərisində İlahi elçilərin mövcudluğu
zərurəti, heç də həqiqətdən uzaq deyil. Bu
zəruriyyətin təsdiqini «Qur’ani-Kərim»də də görə
bilərik:
«Elә bir ümmәt, qövm yoxdur ki, onun
içәrisindәn bir peyğәmbәr olmasın».
2
2
Fatir surəsi, ayə 24.
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
9
Biz bu ehtimalın düzgün olması haqda deyil,
mümkünlüyü barədə danışırıq. Təsdiqləyəcəyimiz
yeganə məsələ odur ki, Sokrat sözün həqiqi
mə’nasında bir ilahiyyatçı filosof olmuşdur.
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
10
FƏLSƏFƏ AVROPADA
Fəlsəfi məsələlər çox qədimdən araşdırılsa da,
müstəqil şəkildə olmamışdır. Fəlsəfi fikirləri bütün
elmlərdən ayrı və müstəqil şəkildə öyrənməyi lazım
bilən ilk şəxs tanınmış yunan filosofu Aristotel
1
oldu. O, bu sahadə öz nəzəriyyələrini məqalə
şəklində yazmağa başlamış, lakin bu elmə heç bir ad
qoymamışdı. Sonralar Aristoteldən qalan əsərləri
cəm edib ensiklopediya halına gətirdilər. Yuxarıda
qeyd etdiyimiz elmi sahə, yə’ni Aristotelin fəlsəfi
fikirləri bu kitabda fiziki elmlərdən sonra yer tutdu.
Bu elmin xüsusi bir adı olmadığı üçün onu
«Metafizika», yə’ni «fiziki elmlərdən sonrakı elm»
adlandırdılar. Bu ad həmin elmə ensiklopediyanın
tərtibinə əsasən qoyulmuşdu. Tədricən bu məsələ
unuduldu və alimlər belə bir qənaətə gəldilər ki,
metafizika bu elmin mahiyyətinə əsasən meydana
gəlmişdir. Belə ki, Aristotelin fəlsəfi fikirləri
ilahiyyata və ümumi əqli məsələlərə aid olduğu
üçün belə adlandırılmışdır. Beləliklə, metafizika öz
həqiqi mə’nasını itirib, «Transfizika –fizikadan
1
Aristotel –eramızdan əvvəl 384-322-ci illərdə yaşamış yunan
filosofu. Şərqdə Ərəstu kimi tanınmış bu mütəfəkkir Afinada
Platonun məktəbində oxumuşdur. Məntiq elminin banisi
sayılır.
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
11
başqası» anlamını kəsb etdi. Bu məsələ ilk növbədə
Avropa filosoflarının arasında meydana gəlmiş və
yayılmışdır.
İsa
Məsihin
(ə)
peyğəmbərliyindən
sonra
xristianlıq dininin geniş yayılması fəlsəfi fikirlər
üçün yeni bir mərhələ oldu. Bu mərhələni antik
fəlsəfə (Sokrat, Platon, Aristotel fəlsəfəsi) ilə xristian
dini tə’limlərinin qarşılıqlı əlaqələri təşkil edirdi. Bu
qarşılıqlı əlaqələr Avropa kilsələrində tədris olunan
«Sxolastik
fəlsəfəni»
(Scholasticos)
meydana
gətirdi. Sxolastik fəlsəfə təhrif olunmuş Bibliya
2
tə’limlərini əsas götürərək özünəməxsus bir fəlsəfi
sistem yaratdı. Sxolastika nümayəndələri bu sistemi
yaratmaqla Avropada yeganə fəlsəfə təmsilçisinə
çevrildilər.
Avropa
fəlsəfəsinin
ən
böyük
«bədbəxtliyi» də, məhz bu olmuşdur.
Sxolastika
tə’limində
metafizika
kor-koranə
şəkildə qəbul olunur, dünyanın fiziki mənzərəsi
yalnız Ptolomeyin
1
baxışları ilə izah edilirdi. Onlar
öz tə’limləri ilə ziddiyyət daşıyan hər hansı bir
nəzəriyyəni rədd edir, həmin nəzəriyyə sahiblərinə
2
Bibliya – yunan dilində kitablar deməkdir. Yəhudilik və
xristianlığa aid kitablar külliyatı –50 kitab əhdi-ətiq yəhudi
tə’limləri, 27 kitab əhdi-cədid xristianlıq tə’limlərini əhatə edir.
1
Ptolomey –eramızdan əvvəl 2-ci əsrdə yaşamış yunan
filosofu. Geosentrik dünya sistemi nəzəriyyəsinin banisi
sayılır.
Dostları ilə paylaş: |