Бисмиллащир-рящманир-рящим
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
Yüklə 28,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 24 İŞRAQ FƏLSƏFƏSİ
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 27 KƏLAM MƏKTƏBLƏRİ
- 1.Əşairә, yaxud Əş’әrilәr;
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 28 2.Mö’tәzilә;
- 1) Cәbr vә ixtiyar;
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 24 İŞRAQ FƏLSƏFƏSİ İbn Sinadan başlayaraq Məşşai fəlsəfəsinin sistemləşərək genişləndiyi bir dövrdə yeni bir fəlsəfi cərəyan zühur etdi. Bu fəlsəfi cərəyana görkəmli Azərbaycan filosofu Şihabəddin Sührəvərdi 1 başçılıq edirdi. Sührəvərdi həm Platonun 2 , həm də Aristotelin fəlsəfi fikirləri ilə tanış idi. O, yaratdığı fəlsəfəyə «İşraq fəlsəfəsi» (intuitiv fəlsəfə) adını vermişdi. Sührəvərdiyə görə həqiqətin kəşf olunması üçün iki yolun mövcudluğu zəruridir: 1.Aşkar əqli dəlillər, isbat və istidlallar (deduksiyalar 3 ). 2. Əməli mərhələlər keçərək ruhun paklanması ilə İlahi nurdan kömək almaq. İşraq sözünün mə’nası «Nur saçmaq» deməkdir. Cərəyanın «İşraq» adlandırılması həqiqətin kəşf olunmasında Sührəvərdinin zəruri bildiyi İlahi 1 Şihabəddin Sührəvərdi –Yəhya ibn Həbəş –1154-1191-ci illərdə yaşamış Azərbaycan filosofudur. Fəlsəfə və sufiliyə dair 50-dən çox əsərin müəllifidir. Əqidəsi uğrunda qətlə yetirilmiş və «Öldürülmüş filosof» adı ilə dillərə düşmüşdür. 2 Platon –eramızdan əvvəl 428-348-də yaşamış dahi yunan filosofudur. Sokratın şagirdi, Aristotelin müəllimi hesab olunur. 30-dan artıq fəlsəfi əsəri qalmışdır. 3 Deduksiya –düşünmək prosesində ümumidən xüsusiyə getmə, yekun çıxarma. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 25 nurla əlaqədardır. O, bütün mövcudatı nur və zülmətdən ibarət bilirdi. Sührəvərdiyə görə nur ilə zülməti seyr etmək və nəhayət, nurlar-nuru Allahı tapmaq lazımdır. İşraqilər özlərini Platonun varisləri hesab edirlər. Məşşai və İşraq fəlsəfi cərəyanları arasında ən əsaslı ixtilaf işraqilərin həqiqəti kəşf etməkdə zəruri bildikləri ikinci şərtdir (ruhun paklanması). Lakin Aristotel ilə Platon arasında, məhz bu məsələdə, fikir ayrılığı olduğunu heç kəs sübut edə bilməmişdir. XX əsrin görkəmli filosofu şəhid Mürtəza Mütəhhəriyə 1 görə bu iki filosof arasında qeyd etdiyimiz məsələ barəsində ixtilaf olmamışdır. İşraqilərin lideri Şihabəddin Sührəverdi zəmanəsinin sufiləri ilə sıx əlaqədə olduğu üçün ruhun paklanması şərtini öz cərəyanına daxil etmişdir. Tarixdə bu iki filosof arasında mübahisə mövzusunda sübuta yetmiş yalnız bir məsələ vardır ki, bu da Platonun «İdeyalar» nəzəriyyəsinin Aristotel tərəfindən qəbul olunmamasıdır. «İdeyalar» nəzəriyyəsində bizim müşahidə etdiyimiz aləmdən başqa digər bir aləmin də olduğundan söhbət açılır. Platon gördüyümüz hər bir şeyin əsl həqiqətinin həmin aləmdə yerləşdiyinə 1 Şəhid Mürtəza Mütəhhəri –XX əsrin görkəmli filosofu, fəqih və sosioloqudur. Çoxlu sayda məqalə və kitabları çapdan çıxmışdır. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 26 inanırdı. Bu aləm «İdeyalar» aləmi adlanır. Filosof hər bir mövcudun kökünü o aləmdə axtarır, insanın, əvvəlcə orada olub sonra isə bu aləmə gəldiyini və hər mə’lumatı orada öyrənib, sadəcə bu aləmdə hər şeyin təkrar olduğunu bildirirdi. Aristotel isə bütün bunları inkar edir və aləmin kökünü nous– nus deyilən vahid qüvvə və imkanda görürdü. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 27 KƏLAM MƏKTƏBLƏRİ Müsəlmanlar arasında geniş yayılmış təfəkkür məktəblərindən danışarkən «Kəlam məktəbləri»ni də xatırlamaq yerinə düşərdi. Kəlam məktəbləri əsasən VIII əsrdən e’tibarən İslam əsaslarına istinad edərək formalaşan fikri sistemlərdir. Kəlam elminin fəlsəfə ilə ortaq xüsusiyyəti əqli dəlillərə, isbat və istidlallara bağlı olmasındadır. Bu elmin «Kəlam» adlandırılmasının tarixi kökləri vardır. Belə ki, VIII əsrdə İslam mütəfəkkirləri arasında belə bir mübahisəli məsələ ortaya çıxdı: –Görəsən, Allah kəlamı olan Qur’ani-Kərim məxluqdurmu? Yə’ni bu müqəddəs kitab Allah kimi əzəlidir, yoxsa sonradan xəlq olunmuşdur? Kəlam məktəbləri arasında mübahisə obyektinə çevrilən ilk məsələ Allah kəlamı (Qur’ani-Kərim) olduğu üçün bu məktəblərə «Kəlam» adı verildi. İslam mütəfəkkirləri əsasən üç «Kəlam» məktəbinə ayrılmışlar: 1.Əşairә, yaxud Əş’әrilәr; Bu ad məktəbin banisi Əbül-Həsən Əş’əri (874-941) ilə bağlıdır. Əş’ərilər məktəbinin fikir və nəzəriyyələri çoxdan mövcud olsa da, X əsrdə Əbül-Həsən Əş’əri tərəfindən sistemləşdirildi. Əhli-sünnənin böyük əksəriyyəti Əş’ərilərin nəzər və əqidələrinə e’tiqad bəsləyirlər. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 28 2.Mö’tәzilә; Bu qrup mütəfəkkirlər öz fikir və nəzəriyyələrini VIII əsrdə bir məktəbdə sistemləşdirdilər. Məktəbin banisi Vasil ibn Əta (?- 748) və Əmr ibn Übeyd (699-762) sayılır. Mö’təzilə məktəbi IX əsrin birinci yarısında Abbasilər dövlətinin rəsmi dini e’lan olunmuş, az sonra isə tə’qiblərə mə’ruz qalmışdır. Əhli-sünnənin bir hissəsi bu məktəbin ardıcıllarıdır. 3.İmamiyyә; Bu məktəb Əhli-beyt əqidəsinə xas olan təfəkkür tərzinə malik olması ilə fərqlənir. Bu fikir cərəyanları arasında mübahisə doğuran çoxlu məsələlər var. Biz bu məsələlərin bir neçəsinə işarə etməklə kifayətlənirik: 1) Cәbr vә ixtiyar; Məktəblər arasında, bəlkə də, ən kəskin mübahisə doğuran məsələdir. Məsələnin əsas mahiyyəti məxluqatın davranış və hərəkətlərinə Allahın hansı dərəcədə müdaxilə etməsindən ibarətdir. Belə ki, görəsən, insan öz davranış və hərəkətlərində ixtiyar sahibidir, yoxsa Allah tərəfindən məcbur edilir? –Əş’ərilər insanın ixtiyar sahibi olmadığına və etdiyi hər bir əməldə məcbur olduğuna e’tiqad bəsləyirlər. –Mö’təzililər isə bunun müqabilində ifrat əks- mövqe tutmuşlar. Onlara görə Allah məxluqatı yaratdıqdan sonra onları öz ixtiyarına, nəzarətsiz buraxıb heç nəyə dəxalət etmir. Yüklə 28,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|