Бисмиллащир-рящманир-рящим
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
Yüklə 28,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq
- İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 104 Keyfiyyәtdә hәrәkәt.
- Kәmiyyәtdә hәrәkәt.
- İnkarı inkar qanunu; Kәmiyyәtdәn keyfiyyәtә keçid qanunu; Əksliklәrin vәhdәti vә mübarizәsi qanunu.
- Oxucu fikir vә mülahizәsi hәr bir müәllif üçün qiymәtli hәdiyyә vә yardımdır. Hәr növ fikir vә mülahizәnizi müәllifin elektron
İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 100 ümumiyyətlə, heç bir növ dəyişkənlik olmur. Əslində, bu mümkün deyil. Sabit mövcudlara, ancaq metafizika daxildir. Dәyişkәn mövcudlar: Bu mövcudlar isə, müəyyən dəyişkənliyə uğrayır. Dəyişkənlik, yalnız materiyaya aiddir. Metafizikada dəyişkənlik yoxdur. Dəyişkənlik özüdə iki cür baş verə bilər: a)Əgər mövcudların uğradığı dəyişkənliyə zaman sərf olunarsa (cüz’i olsa da belə), bu dəyişkənlik tәdrici adlanır. b)Dəyişkənlik zaman çərçivəsində olmazsa, qeyri-tәdrici sayılır. Məsələn, diri insanın ölüyə çevrilməsi kimi dəyişkənlik zaman tələb etmir. Cismin ruhla əlaqəsi kəsilən kimi, bir an belə, zaman sərf olunmadan ölüyə çevrilir. Fəlsəfədə hərəkət, yalnız tədrici dəyişikliyə deyilir. Məhz bununla da, hərəkət və zaman arasındakı zərurət ortaya çıxır. Molla Sədranın sözü ilə desək, zamansız hərəkət və hərəkətsiz də zaman təsəvvür etmək olmaz. Materiyanın hərəkətlə, eləcə də, hərəkətin öz növbəsində zamanla əlaqəsi, habelə digər tərəfdən materiya-məkan bağlılığı fəlsəfi bir konsepsiyadır. Məşhur fizik A.Eynşteyn nisbilik İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 101 nəzəriyyəsinin dünyagörüşü fundamenti kimi, məhz, bu dörd anlayışa istinad etmişdi. Materiyada hərəkətin mütləqliyi və sükunətin nisbiliyi məsələsinə bir də qayıdaq. Sükunət nisbidir. Deməli, mütləq sükunətdə olan heç bir şey yoxdur. Bu sözlər Molla Sədranın «Dörd səfər» kitabında da öz əksini tapmışdır. Ortaya belə bir sual çıxır: Metafizika mütləq sükunətdə deyilmi? Sükunətdə deyilsə, bu onların hərəkətinə (bununla da materiya olmalarına) dəlalət etmirmi? Burada bir məsələyə diqqət etsək, anlaşılmazlıq aradan gedəcək. Sükunət hərəkət imkanı olub, hərəkət etməyən varlığa aidddir. Məsələn, insanın fitrətən görmə imkanı və qabiliyyəti var. Buna görə də, görməyən insanlara kor deyilir. Lakin divar görmədiyi üçün kor adlanmır. Çünki o, fitrətən bu imkana malik deyil. Metafizika da belədir. O, əslən hərəkət imkanına malik olmadığı üçün hərəkətsizliyinə görə «sükunətdə olan» adlandırılmır. Deməli, metafizika nə hərəkətdə, nə də sükunətdədir. Hərəkət və sükunətin hər ikisi materiyanın xassəsidir. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 102 Hərəkətin növləri, onun materializm fəlsəfəsində necə ifadə olunmasına dair danışmazdan öncə hərəkətlə bağlı əsas terminlərlə tanış olaq: Hərəkətdə olan obyekt: Tədrici dəyişkənliyə uğrayan materiya hərəkətdə olan obyekt sayılır. Hərəkətverici qüvvə: Bütün proseslərin səbəbə ehtiyacı olduğu kimi, hərəkəti də meydana gətirən səbəblər var. Bu, hərəkətverici qüvvə sayılır. Hərəkətverici qüvvələr obyektin daxilində və xaricində yerləşir, ona spesifik tə’sir göstərir. Hərəkətin başlanğıc və son nöqtəsi: Bütün hərəkətlər bu iki nöqtənin arasında baş verir. Məsafə: Başlanğıc və son nöqtə arxasındakı traektoriya məsafə adlanır. Bu iki nöqtə (başlanğıc və son) traektoriya ilə birlikdə hərəkətin məkanını təşkil edir. Zaman: Zaman barəsində xüsusi söhbət açmışıq. Onunla hərəkətin qırılmaz əlaqəsi, artıq bizə mə’lumdur. Sür’әt: Məsafə və zamanın nisbətinə bərabər olan kəmiyyət sür’ət hesab olunur. Bir cismin müəyyən məsafəni «tez», digərinin isə «gec» qət etməsi sür’ət fərqindən irəli gəlir. Hərəkət İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 103 zamandan ayrılmazdırsa, onda bütün hərəkətlərdə sür’ətin mövcudluğu labüddür. Qədim dövrlərdən işığın sür’ətsiz olduğunu düşünürdülər. 1676-cı ildə danimarkalı Astronom Ole Kristensen Römer (1644-1710) ilk dəfə olaraq işığın təxmini sür’ətini ölçə bildi: 300 000 km/san. İşıq sür’ətinin bu qədər böyük olması yaxın məsafədə onun ölçülməsini çətinləşdirir 1 . İşığın vakkumdakı sür’əti ən yüksək sür’ətdir. İndi isə hərəkətin növləri haqqında; Hərəkətin aşağıdakı növləri mə’lumdur: Mexaniki hәrәkәt – cismin fəzadakı məkanda nisbi yerləşməsidir. Bu hərəkət düzxətli olduğu kimi, dairəvi də ola bilər. Lakin dairəvi hərəkətdə hərəkətverici qüvvə biri digərinə zidd olan bir neçə tə’sirdir. 1 Məhz buna görə də, O.Römer işıq sür’ətini uzaq məsafədə ölçə bilmişdi. Belə ki, astronom Yupiterin «İo» peykini müşahidə edərkən görmüşdü ki, bu peyk planetin kölgəsinə girib yenidən göründükdə 42 saat 28 dəqiqə keçmişdi. Bir neçə aydan sonra Yer Yupiterdən uzaqlaşdıqda təkrar müşahidə zamanı peyk kölgədən 22 dəqiqə gec çıxmışdır. Bu onu gösətrirdi ki, Yerlə Yupiter arasında olan məsafə çoxaldığı üçün Peykin işığı gecikir. Beləliklə, bu hadisə işığın müəyyən sür’ətə malik olduğunu öyrənməyə və onu ölçməyə imkan verdi. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 104 Keyfiyyәtdә hәrәkәt. Fəlsəfədə araşdırılan hərəkət növlərindən biri də «tədrici-keyfiyyət» dəyişkənliyidir. Bu növ hərəkəti başa düşmək üçün keyfiyyət haqqında qısaca mə’lumat lazımdır. İnsan ilk növbədə öz daxilində sevinc, kədər, qorxu və s. kimi, digər tərəfdən isə, xarici aləmdə rənglər, isti, soyuq və s. kimi hisslər duyur. Bütün bunlar keyfiyyət adlanır. İnsanın daxilində yerləşən keyfiyyətlər «nəfsani keyfiyyətlər», hissiyyat üzvləri ilə xarici aləmdən duyulanlar isə «hissi keyfiyyətlər» adlanır. Bundan əlavə «potensial keyfiyyətlər» də mövcuddur. Bə’zən, mövcudatda müəyyən keyfiyyət olmasa da, o, bu keyfiyyəti kəsb etmək imkanına malik olur. Bu imkan «Potensial keyfiyyət» sayılır. Bütün bu keyfiyyətlərin, tədricən, haldan-hala düşməsinə «keyfiyyətdə hərəkət» deyilir. Kәmiyyәtdә hәrәkәt. Ötən bəhsimizdə kəmiyyət barəsində danışmışdıq. Riyazi və həndəsi kəmiyyətin tədrici dəyişkənliyi «kəmiyyətdə hərəkət» sayılır. Haqqında danışdığımız üç növ hərəkət filosoflar tərəfindən materiyanın ümumiliyi kimi ifadə edilmişdir. Deməli, fəlsəfə öz İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 105 vəzifəsini icra etmişdir. Bu hərəkətlərin səciyyələri və fiziki mexanizmlərinin tə’yini, artıq fizika alimlərinin öhdəsinə düşür. Klassik mexanika materiyanın məkanda yerdəyişməsini (mexaniki hərəkət), yalnız qismən araşdıra bilmişdi. Kvant mexanikası və eləcə də nisbilik nəzəriyyəsi mexanikanın klassik təsəvvürləri ilə vidalaşsa da, keyfiyyət və kəmiyyət dəyişkənliyi barədə konkret bir şey deyə bilmədi. Haqqında danışdığımız bütün hərəkət növləri, yalnız təzahür (hadisə) xarakteri daşıyır. Mahiyyətin özündə hərəkətin mümkünlüyü haqqında isə nə filosoflar, nə də fiziklər danışmışlar. Mahiyyət, hamının fikrincə, dəyişməzdir. Subatom səviyyəsində diskret varlıqların kontinual (və əksinə) çıxış etməsi kimi müəmmalı dəyişkənliklər belə, mahiyyətin deyil, təzahürün hərəkətidir. Bəşər tarixində mahiyyətin hərəkətini ilk dəfə olaraq Molla Sədra Şirazi isbat etmişdi. Filosof bu nəzəriyyə ilə fəlsəfədə uzun illər problemə çevrilən sirləri aça bildi. Mahiyyətin hərəkəti («Cövhəriyyə hərəkəti – substansional hərəkət») düzgün İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 106 qavranılarsa, bir çox fəlsəfi və fiziki nəticələrə yetişmək mümkün olar. 1 Bəhsimizin əvvəlində hərəkətin materializm fəlsəfəsində necə ifadə olunduğunu açıqlayacağımıza söz vermişdik: Materialistlər özlərini hərəkətin yeganə ifadəçiləri hesab edirlər. Buna görə də onlar klassik və müasir mexanikanın bütün nailiyyətlərinin dünyagörüşü-fundamentini materializmdə görürlər. Xüsusilə, K. Marksın sistemləşdirdiyi dialektik materializm hərəkətə dair özünəməxsus təhlillər verir. Məsələ burasındadır ki, dialektika nümayəndələri metafizikləri hərəkətin müxalifətçiləri hesab etmişlər. 1 Molla Sədranın «Dörd səfər» kitabından başlayaraq, əksər mütəaliyə filosoflarının kitablarında «mahiyyətin hərəkəti» öz əksini geniş tapmışdır. Biz bu kitabın həcminə uyğun olaraq bu növ hərəkətə qısa işarə ilə kifayətləndik. XVII əsrin əvvəllərində Molla Sədranın irəli sürdüyü «mahiyyətin hərəkəti» nəzəriyyəsinin isbatı fizikanın «hava-su» kimi möhtac olduğu «saxlanma prinsipləri»ni açıqlayır. İmpulsun və enerjinin saxlanması prinsipi ilə cismin «özbaşına» hərəkəti təhlil olunur. Molla Sədra bunu «mahiyyətin hərəkəti»nin forması kimi görmüş və cismin təzahüründə hərəkətdən başqa mahiyyətin də hərəkət qabiliyyəti kimi izah etmişdi. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 107 Biz hərəkətlə bağlı materializmin nəzəriyyələrini açıqladıq. İslam-mütəaliyə fəlsəfəsində materiya metafizikadan fərqli olaraq, daimi hərəkətdə hesab olunur (nisbi sükunət istisna olmaqla). Əziz oxucunun diqqətini bir məsələyə cəlb etmək istəyirik. Dialektikanın qanunlarına səthi baxış materialistlərin həqiqəti necə dərk etdiklərini açıqlayır. Mahiyyət e’tibarı ilə eyni proses üç qanunla təhlil olunur: İnkarı inkar qanunu; Kәmiyyәtdәn keyfiyyәtә keçid qanunu; Əksliklәrin vәhdәti vә mübarizәsi qanunu. Qanunların xüsusi şəkildə araşdırılması, o qədər də, əhəmiyyət kəsb etmir. Burada əhəmiyyət kəsb edən bir məsələ var. Dialektika qanunlarının «orta məxrəci» hərəkətin ziddiyyətlərdən təşkil olunmasıdır. Dialektikaya görə, hər bir şey öz ziddini özündə saxlayır (əksliklərin vəhdəti). Məsələn, sperma öz əksini (sperma olmayanı–insanı) özündə birləşdirir. Bu əksliklər vəhdət təşkil etdikləri kimi mübarizə də edirlər. Mübarizə isə, spermanın hərəkətdə olaraq insana dönməsi ilə tamamlanır. Bu qanun çox qəribə və gülüncdür. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 108 Sperma, bir gerçəklikdir və ona nisbətdə heç bir əkslik yoxdur. İnsanlıq isə onda, yalnız imkan formasında gizlənir. Əgər insanlıq da bir gerçəklik kimi spermada mövcuddursa, bəs, onda hərəkət nəyə lazımdır?! Sperma eyni zamanda öz əksi–insanı (gerçəkliklə) öz daxilində gizlədirsə, bəs, nə üçün yenidən insana çevrilir?! Bir şeyin başqa bir şeyə çevrilmək imkanı ziddiyyət sayıla bilməz! Hərəkət–bu imkanın gerçəkliyə çevrilməsidir. Materialistlərin hərəkəti ziddiyyət kimi başa düşmələri bə’zilərinin hərəkəti, hətta, qəti şəkildə rədd etmələrinə səbəb olub. Bunlardan biri qədim dialektikaçı sofist Eleyalı Zenondur 1 . Zenon hərəkətin bu və ya digər formasını qəti şəkildə rədd edir və onun saysız sükunətlər olduğunu deyirdi. İslam alimlərindən imam Fəxrəddin Razi 2 hərəkəti ziddiyyətlərin vəhdəti kimi qavramaq səbəbinə yeganə şəxs kimi onu 1 Eleyalı Zenon–eradan əvvəl 490-430-da yaşamış qədim yunan filosofu, dialektikaçı materialist. 2 Fəxrəddin Əbu Abdullah Mühəmməd ibn Ömər Razi –1148- 1209-ci illərdə yaşamış əhli-sünnə alimi, Əş’əri təriqətindən olan kəlami. Qur’ani-Kərimə təfsir yazmışdır. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 109 (hərəkəti) qətiyyən qəbul etməmişdir. Ziddiyyət gerçəklik formasında nə hərəkətdə, nə də başqa bir şeydə birləşə bilər. Bu, Aristotelin formal məntiqində ən mühüm nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyə dəyişməz bir əqli nəticə kimi bütün mühakimələrdə ən əsas rol oynayır. Dialektik məntiqə əsasən, bir-birinin əksi olan nəzəriyyələrin hər ikisi həqiqət ola bilər. Elə isə, materialistlər növbəti çıxılmaz vəziyyət qarşısında qalırlar. Çünki, onlar, təkcə öz nəzəriyyələrinin doğru və həqiqət olduğunu deyə bilməyəcəklər. Beləliklə materialistlər özlərini hərəkətin yeganə müdafiəçisi hesab etmələrinə baxmayaraq onun ən böyük «düşməni» sayılmalıdırlar. Onların hərəkət barədə fundamental fəlsəfi baxışları, hərəkəti inkar etməkdə heç də öz sələfləri Zenon və digər sofistlərdən geri qalmır. Digər tərəfdən hərəkətin mütləq, sükunətin nisbi hesab edilməsi üçün materialistlər metodoloji nöqteyi- nəzərdən formal məntiqi ziddiyyət və paradoksla üz-üzə qalırlar. Çünki materialist təfəkkürün arxalandığı yeganə metod-təcrübə heç nəyi ümumiləşdirə bilmədiyi kimi materiya- hərəkət bağlılığını da ümumiləşdirməyə acizdir. İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 110 «Sonsuz materiyada» hərəkətin mütləq və dükənməz olduğunu təcrübədən keçirmək şübhəsiz ki, imkan daxilində deyildir. Beləliklə, materialistlər özlərini hərəkətin yeganə müdafiəçisi hesab etməklərinə baxmayaraq, onun ən böyük «düşməni» sayılmalıdırlar. Onların hərəkət barədə fundamental fəlsəfi baxışları, hərəkəti inkar etməkdə heç də öz sələfləri Zenon və digər sofistlərdən geri qalmır. Digər tərəfdən hərəkətin mütləq, sükunətin nisbi hesab edilməsi üçün materialistlər metodoloji nöqteyi-nəzərdən formal məntiqi ziddiyyət və parodoksla üz-üzə qalırlar. Çünki, materialist təfəkkürün arxalandığı yeganə metod - təcrübə heç nəyi ümumiləşdirə bilmədiyi kimi, materiya-hərəkət bağlılığını da ümumiləşdirməkdə acizdir. «Sonsuz materiyada» hərəkətin mütləq və tükənməz olduğunu təcrübədən keçirmək şübhəsiz ki, imkan daxilində deyildir. * * * Burada əziz oxucuları tanış etmək istədiyimiz fəlsəfi bəhslər sona çatır. Nəticə əvəzi olaraq bunu demək istərdik ki, hansı bir elmin qapısından daxil olsaq, müqəddəs İslamımızın İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 111 sonsuz dərya olduğunu görəcəyik. Bu dəryadan heç olmazsa, damcılar mənimsəyib, doğma azəri xalqımızı bir əsrlik fikri-mə’nəvi böhrandan xilas etmək, ilk növbədə, biz gənclərin borcudur. Bu kitabın ilk işimiz olduğunu nəzərə alaraq, şübhəsiz mövcud olan hər növ qüsura görə üzr istəyirik. Hər xeyir işə müvəffəqiyyət verib, Öz lütfünü əsirgəməyən Allaha həmd edir, Ondan bu kiçicik əməli qəbul etməsini diləyir, yalnız Onu tanıyır və yalnız Ona sığınırıq. Oxucu fikir vә mülahizәsi hәr bir müәllif üçün qiymәtli hәdiyyә vә yardımdır. Hәr növ fikir vә mülahizәnizi müәllifin elektron poçtuna göndәrә bilәrsiniz: E-mail: az_al_nasr@yahoo.com matlab@mynet.com İslam fәlsәfәsi ilә tanışlıq 112 Mündəricat Ön söz ............................................................................... 4 BİRİNCİ FƏSİL ............................................................... 6 Fәlsәfә İlә ümumİ tanışlıq ........................................ 6 Fәlsәfәnİn mә’nası vә yaranma tarİxİ ...................... 6 Fәlsәfә Avropada .................................................... 10 Müsәlmanların fәlsәfİ baxışları .............................. 18 Mәşşaİ fәlsәfәsİ ...................................................... 22 İşraq fәlsәfәsİ ......................................................... 24 Kәlam mәktәblәrİ ................................................... 27 İrfan vә Sufİlİk ....................................................... 34 Mütәalİyә fәlsәfәsİ ................................................. 38 İKİNCİ FƏSİL ............................................................... 43 İslam fәlsәfәsİnİn mühüm bәhslәrİ ........................ 43 Vücud vә onun hәqİqәtİ ......................................... 43 Vücud vә mahİyyәt ................................................ 48 Vücud vә mahİyyәtİn bİrİncİlİyİ ........................... 50 Vahİd vücud, yoxsa vahİd mә’na? ......................... 52 Sәbәbİyyәt qanunu ................................................. 56 Sәbәbİn növlәrİ ...................................................... 60 Sәbәb vә nәtİcәnİn әsas әlaqәlәrİ ........................... 66 Sәbәb vә nәtİcәyә yenİ bİr baxış ............................ 68 Qәdİm vә Hadİs ..................................................... 73 Metafİzİka vә materİya .......................................... 78 Şüur vә İdrak .......................................................... 86 Mәkan vә zaman ..................................................... 94 Hәrәkәt vә sükunәt ................................................. 99 Yüklə 28,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|