I ALİKSANDRIN DÖVRÜNDƏ ERMƏNİ KİLSƏSİNİN FƏALİYYƏTİ
1808-ci ildə çar I Aliksandr (1801-1825)
ruslara
kömək
məqsədi ilə apardığı cəsusluq fəaliyyətinə görə erməni kilsə-
sinin katolikosu Danieli birinci dərəcəli
M ü q q ə d ə s
Anna orde-
ni ilə təltif etdi. Ruslar qəıbə hiicum edib Osrnanlı torpaqları-
nın dərinliklərinə irəliləyəndə də erməni
kilsəsi
daim onlara
kömək edir və ardıcıl olaraq aıslann onlan «müsəlman ziil-
mündən» xilas etməyə səsləyirdi.(3)
Xristian erınəniləri ilə miisəlman osmanlıları arasmdakı nif-
rətin artmasının kökləri erməni kilsəsinin fəaliyyəti və cəhdlə-
ri ilə bağlıdır. Hər halda, mslar Osmanlı torpaqlannı zəbt edən
kimi erməni kilsəsi ilə birlikdə işləyərək oradakı miisəlman
əhalini kompensasiya ödəmədən qovmuş, keçmiş miisəlman
evlərinə və torpaqlarına erməniləri köçürmüşdülər.
1988-ci ildən başlayaraq qonşu Azərbaycanın bir hissəsi Qa-
rabağa ermənilərin heç bir əsası olmayan hücumlan haqqmda
çox yazılmışdir. Həmin hücum rusların ermənilərə bir milyard
dollaıiıqdan artıq hərbi silah və ləvazimatı hədiyyə etməsi nə-
ticəsində baş tutmuşdu. Erkən 1800-cü illərdə çoxsaylı mii-
səlman əhali bu torpaqda məskunlaşmışdı. Lakin ruslar bu tor-
paqları osmanlılardan alan kimi ermənilər müsəlman evlərinə
köçdülər. Bu gün isə ermənilər Qarabağm onların «qədim» və-
təni olduğunu bəyan edirlər. «Qədim» sözüniin erməni izahı-
nın bu baxımdan təxminən iki yüz yaşı vardır.
Ermənilər müstəqil vətən yaratmaq üçün eynilə yunanlarm
1821-ci ildə etdiyi hərəkətin təkrarını arzulayırdılar. Ortada
məhz ermənilərlə bağlı olan praktik problem yar idi. Yununlar
malik olmaq istədikləri torpaqlarda əksəriyyət təşkil etdilər,
Rus imperiyası tərəfindən işğal edilmiş Dəmir qapı Dərbənd şəhəri
ermənilər isə həmişə azlıqda olmuşlar. Ona görə də ermənilər
dərhal başa düşdülər ki, özlərinin müstəqil hökumətlərini, dik-
tatorluğunu və sair qurmaq üçün onlara xarici müdaxilənin kö-
məyi və dəstəyi lazımdır. (4)
RUS-FARS, RUS-OSMANLI MÜHARİBƏSİ
Yalnız 1827-1829-cu illərdəki rus-fars (müasir İran) və
rus-Osmanlı müharibələri vaxtı erməni liderləri və onlann
xristian din xadimləri hiss etdilər ki, onların müstəqil dövlət
qurmaq vaxtı yetişmişdir. Bu müharibələr ərzində Rus impe-
riyasmda yaşayan ermənilər İranda və Osmanlı İmperiyasmda
yaşayan ermənilərlə birləşərək öz dostlarmm və qonşularınm
əleyhinə döyüşən ruslara kömək edirdilər.
Bu və bundan sonra olan miiharibələfdə ruslar müsəlman
torpaqlarmı zəbt edəndə ermənilər həmişə rusların tərəfini
saxlayırdı. Ruslarm işğal etdiyi ərazilərdəki çoxsaylı müsəlman
əhalisi çoxlu adam itkisi bahasma öz ev-eşiyindən qovulur, on-
ların arxasınca isə erməni xristianlar həmin ev-eşiklərə sahib
dururdu. Bax, məhz bu üsulla indi Ermənistan Respublikası ad-
lanan ərazidə erməni əhalisinin üstünlüyü əmələ gəlmişdir - bu
üstünlük ruslarm hərbi gücü sayəsində yaradılmışdır.
Ruslar müsəlman torpaqlarının şimali əyaiətlərini zəbt
edəndə də Eçmiadzin monastrı həmin ərazinin içində idi. Bu,
bütün erməni katoliklərinin arxiyepiskopluğu (və ya əyalətin
ən yüksək rütbəli yepiskopu) idi. Ruslar indiyə kimi İstanbul-
dakı erməni patriarxı ilə əlaqələri kəsilmiş katoliklərin çürii-
məkdə olan nüfuzunu bərpa etməyə nail oldular. Xristianlarm
bu qrupu bütün rus çarlarmın sadiq nökərlərinə çevrildilər.
Osmanlı İİmperiyasmm ələ keçirdiyi ərazilərdən biri də
xanları XIX əsrin əvvəllərinə qədər Qacarlardan olan Gən-
ce -Qarabağ bəylərbəyliyi idi. Azərbaycanm döıd (Şirvan,
Çnxursəd Irəvan, Azərbaycan Təbriz) bəylərbəyliyindən
biri olan G əncə - Qarabağ bəylərbəyinin ərazisi, əsasən
Kür və Araz arasmdakı ərazini, Şah I Təhmasibin dövrün-
də Tiflisə qədər olan torpaqları əhatə etmişdir. I Şah Ab-
basm dövründən başlayaraq isə Gəncə - Qarabağ bəylər-
bəyinə Lori və Pəm bək də tabe edilmişdir.
GƏNCƏ-QARABAĞ ƏYALƏTİNİN İCMAL DƏFTƏRİNDƏN:
G ən cə - Q arabağ əyalətinin 1593-cü il tarixli «icmal dəftəri»nə
görə Qarabağ əyaləti 36 nahiyəyə bölünən 7 sancaqdan ibarət ol-
muşdur.
1991-ci il. Laçm şəhərindən bir görünüş
Bırnlar 12 nahiyəli - «Gəncə, G əncə Aranı, Dağlıq Gəncə, Şəm-
kir Aranı, Dağlıq Sunqur, Kürəkbasan Aranı, Şütur, Danqı, Zəyəm
Aram, Yevlax, Tovuz və Dəmirhəsən
G əncə sancağı: İi/irmidördlü tayfasınm uluslannm da yaşadığı 4
nahiyəli - Bərdə, Sir, Pətəklik v ə İhcərud
B ərdə sancağı: Otuzikili v ə Hacılı tayfasmın uluslarmm da yaşa-
dığı 7 nahiyəli - Xaçm, Qarağac, Ağcabədi, Dağlıq Çelaberd, Çela-
berd, Qarqar v ə Məğaviz
Xaçm sancağı: 5 nahiyəli - Axıstabad - başqa adı Böyükçay, Qü-
zey, Güney, Dağhq İhcə və İİıcə
Axıstabad sancağı: 3 nahiyəü - Arasbar, Dağlıq Dizaq və Dizak
Dizaq sancağı: 4 nahiyəli - Keştasf, Həkəri, Zans v ə Alpaut
H əkəri sancağı: 1 nahiyəli V ərən d ə sancağı idi.
Dostları ilə paylaş: |
