BOLALARDA DIQQATNING RIVOJLANISHI
Diqqat inson faoliyatini barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va
ularning samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik
murakkab, serzahmat, davomiylik
jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa,
u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez
payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida,
shaxslararo munosabatida
muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi,
insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi.
Psixologiya fanida diqqatga har hil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan
bir obyektga aktiv (faol) qaratilishiga aytiladi.
P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida
idrok va tasavvur
qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning
obyekti bo‘la oladi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur,
xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik jarayonlarda
qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir etadi.
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda
diqqatning xech qanday alomati ko‘pinmasa ham, oradan sal o‘tmay, ya’ni bolaning bir
oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko‘pina boshlaydi. Demak,
bolaning bir oylik davrida uning diqqatini hap turli kuchli qo‘zg‘atuvchilar (qattiq tovush,
ortiqcha yorug‘lik kabi) beixtiyor ravishda o‘ziga jalb qila boshlaydi. Ikki - uch oylik
bolalar esa, shaqir-shuqurga quloq soladigan (shaqildoklarning tovushiga ovunadigan)
bo‘la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar
ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko‘z o‘ngidagi narsa qanchalik rang-barang
bo‘lsa, bola unga shunchalik ko‘p e’tibor beradi.
Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda beqaror bo‘lishi
bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o‘yinchoq bersangiz u o‘yinchoqni juda
qizikib ko‘pa
boshlaydi, Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o‘yinchoqni
ko‘rsatsangiz, birinchi o‘yinchoqni tashlab, ikkinchisiga talpinadi. Yasli yoshidagi bolalar
diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda hali tormozlanish
protsesslarining kuchsizligi bilan bog‘liqdir. Tormozlanish jarayoni qo‘zg‘alish
jarayonining keng yoyilib ketishini to‘xtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik
bolalarning diqqati bir narsadan ikkinchi narsaga osongina chalg‘ib ketaveradi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‘oyat beqaror bo‘lishi turmush
tajribalarining juda ozligi bilan ham bog‘liqdir. Bolalarga hamma narsa yangilik bo‘lib
tuyulaverganidan ularning diqqatlari bir yoshdagi
bolalarda diqqatning ayrim
xususiyatlari, ya’ni diqqatning kuchi va barqarorligi ham tarkib topib, yuksala boshlaydi.
Buni biz bolalarning (xususan o‘pta va katta guruh bolalarining) bir ish ustida uzoq vaqt
davomida) o‘tira
olishlaridan, ba’zi o‘yinlarni zerikmay soatlab o‘ynay olishlaridan,
ta’limiy mashg‘ulotlarda chidam bilan o‘tira olishlaridan ko‘rishimiz mumkin, bir
narsadan ikkinchi narsaga tez-tez chalg‘ib ketaveradi. Ana shy nuqtai nazardan bola ko‘z
o‘ngidagi narsaning o‘zi bolaga juda qiziq tuyulgani uchun ham diqqati chalg‘ib ketadi.
Masalan, N.M.Menchinskayaning hikoya qilishicha, Sasha (1 yosh 8 oylik) echki va uning
bolalari haqidagi ertakni zo‘p qiziqish bilan tinglaydi. Bo‘pi kelib eshikni taqqillatgani
hikoya qilganda, Sasha bo‘pining qanday taqqillatganini ko‘rmokchi bo‘lib, devorga tap-
tap etib uradi, lekin ba’zan taqillatishga shy qadap maxliyo bo‘lib ketganidan ertakni
tamomila unutib qo‘yadi. Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo‘linuvchanligi juda
zaif, ko‘lami esa tor bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini faqat ko‘zlariga yaqqol
ko‘pinib turgan
bir narsaga qapata oladilar, ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining
rivojlanishida nutqning roli juda kattadir. Bolaning tili chiqib nutqni egallay boshlashi,
katta kishilar bilan muomalada bo‘lishdan tashqari, ularning ko‘rsatmalarini bajarish
imkoniyatini ham beradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, kichik yoshli bolalar kattalarga
qarashishni imkoniyatlari boricha ularning mehnatlariga aralashishni juda yoqtiradilar.
Kattalarning iltimos va topshiriqlarini bajonu-dil ado etadilar. O‘z o‘ziga
xizmat
ko‘rsatishga oid oddiy yumushlarni qiziqib bajaradilar, ota-onalarining uy-xo‘jalik
ishlarida qarashishga harakat qiladi. Mana shylarning hammasi diqqatni ma’lum darajada
to‘plash va muayyan bir maqsadga qaratishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy
diqqatning rivojlanishiga asos yaratadi. Bog‘cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy
diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat
ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida kun sayin paydo bo‘ladigan
yangi-
yangi qiziqishlar, o‘yin faoliyatlarining xilma-xil bo‘la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni
asta-sekin takomillashtirib boradi.