Bolalar psixologiyasi

Harakatlanuvchi o'yinlar
Harakatlanuvchi o'yinlar bolaning hayotiga kirish uchun juda erta. O'sayotgan organizm doimiy ravishda faol harakatlarni talab qiladi. Barcha bolalar, istisnosiz to'p bilan o'ynashni, ip bilan o'ynashni, ular o'yinga mos keladigan har qanday narsalarni o'ynashni yaxshi ko'rishadi. Barcha mobil o'yinlar bolani va uning intellektual qobiliyatlarini rivojlantiradi. Zamonaviy bola doimiy ravishda stress arafasida. Bu, ayniqsa, poytaxtda yashaydigan bolalar uchun to'g'ri keladi. Ota-onalarni, ularning ijtimoiy charchoq, bolalarni tarbiyalashda yordamchilarning etishmasligi yoki haddan tashqari ko'p miqdorda, bularning barchasi ruhiyat va jismoniy salomatlik. Zamonaviy bola sog'lom emas. Uning Skolioz, gastrit, asabiy kasalliklari va kattalar da'volaridan surunkali charchoq mavjud. Bunday davlat nevropsik va umumiy zaifliklarga olib keladi, bu esa, o'z navbatida, bu esa bolaning ishlashiga olib keladi. Mana harakatlanuvchi o'yinlar va yo'l bilan. Bolaning qiziqishi bundan mustasno, hanuzgacha dam olish yukini va hissiyotni his qilishdan tashqari. Harakatlanuvchi o'yinlar bola tashabbusi va mustaqillik va mustaqillik, qiyinchiliklarni engib o'tishadi. Ushbu o'yinlar bolalarning tashabbusi va ijodkorligi uchun katta imkoniyatlar yaratadi, chunki ahamiyati bo'yicha boyliklarning boyligi va xilma-xilligi, chunki bolalar turli o'yin holatlarida o'zlarining arizalarini erkinlashtirishga ega.
Didaktik o'yinlar
Didatik o'yinlar o'quv jarayonida ishtirok etadigan bolalar uchun mo'ljallangan. Ular o'qituvchilar tomonidan o'rganish va tarbiyalash vositasi sifatida ishlatiladi. Kattalar xatti-harakatlaridan ko'p jihatdan yangi hayotiy vaziyatlar o'yini orqali bolani ochish o'lchovi. O'ynagi, kattalar bolaning ijtimoiy tajribasini kuchaytirish uchun zarur bo'lgan o'yin olamiga zarur bo'lgan o'yinning zaruriy normalarini joriy etishadi. O'yinda, kattalar bilan birgalikda bola jamiyatdagi foydali ko'nikmalarga ega bo'ladi. Didaktik o'yinning mohiyati shundaki, bolalar ular ko'ngilochar o'yin shaklida taklif etilgan aqliy vazifalarni hal qilishadi, o'zlarini o'zlari hal qiladilar, ular ayrim qiyinchiliklarni engishadi. Bola aqliy vazifani amaliy, o'yin kabi tushunadi, bu uning aqliy faoliyatini oshiradi. Didaktik o'yinda bolaning kognitiv faoliyati shakllantiriladi, ushbu faoliyatning xususiyatlari namoyon bo'ladi. Bolalarning aqliy ta'lim uchun didaktik o'yinning ma'nosi juda katta. O'yinchoqlar bilan o'yinlarda, turli xil ob'ektlarBoladagi rasmlar bilan sezgir tajriba to'plangan. Didaktik o'yinda bolaning sezgir rivojlanishi sodir bo'ladi uzatiladigan aloqa Mantiqiy fikrlash va so'zlarni so'zma-so'z ifoda etish qobiliyati bilan. O'yin vazifasini hal qilish uchun buyumlar belgilarini, o'xshashliklarni va farqni yoyish, umumlashtirish, xulosalar berish uchun talab qilinadi. Shunday qilib, o'z bilimlarini amalda qo'llash qobiliyati, baholash qobiliyati rivojlanmoqda. Agar bola o'yin tarkibini tashkil etuvchi ob'ektlar va hodisalarni aniq bilsa, bu faqat o'yin mazmunini tashkil etadigan ob'ektlar va hodisalarni aniq bilishi mumkin. Bularning barchasi didaktik o'yinni maktabga tayyorlashning muhim vositasidir. Aytish mumkinki, o'yin yangi tajribaga ega bo'lgan ko'nikmalarni yaxshilash usuli. O'yinning juda muhim jihati - bu maktabgachagacha maktabgacha tarbiya aloqa faoliyatini rivojlantirish. Bu bolaga ko'p darslarni o'rgatish imkoniyatini beradigan o'yin. O'yin jarayonida bola nihoyatda ko'p va mamnuniyat bilan eslaydi. Bolaning shaxsiyatini 3 yilgacha tashkil etishning yetakchi faoliyati va asosidir. Bu bolaning ko'p qirrali rivojlanishiga alohida ta'sir ko'rsatadi. Rangi, miqdorini, miqdorida tanlangan o'yinchoqlar yosh bolalarning o'ziga xosligini rivojlantirishning eng yaxshi vositasidir. Didaktik o‘yinlar bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Didaktik o‘yinlar bevosita ta’lim bilan bog‘liq bo‘lib, unga yordam beradi. Didaktik o‘yin - bu bog‘cha yoshidagi bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. Sahnalashtirish bolalarni qayta so‘zlashga o‘rgatish usullaridan biridir. Ayrim bolalarda qayta so‘zlab berishga xohish ham qiziqish ham bo‘lmaydi, lekin unga o‘yin usuli kiritilishi bilan bola asardagi rolga kirib, o‘sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi. Bunday o‘yinda bola o‘zini o‘sha asardagi qahramon o‘rnida his etib, uning sezgi kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Badiiy asarlarni qahramonlar tilida so‘zlab berish bolalardagi xayolni rivojlantirishga yordam beradi va asar qahramonida mavjud bo‘lgan jasurlik, o‘z-o‘ziga ishonch, mustaqillik kabi xarakter kabi sifatlarini egallashga intiladi. Sahnalashtirilgan o‘yinlarda tarbiyachi rahbarlik qiladi. Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va qiziqishiga mos, tushunarli bo‘lib bola unga kirishib keta olsagina, asardagi obraz va harakatlar to‘g‘ri aks ettiriladi. Sahnalashtirilgan o‘yinga tayyorlanish uchun ma’lum vaqt ajratiladi va har bir mashg‘ulotda aniq bir masalalar hal etib boriladi.
Didaktik o‘yinlar bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Didaktik o‘yinlar bevosita ta’lim bilan bog‘liq bo‘lib, unga yordam
beradi. Didaktik o‘yin - bu bog‘cha yoshidagi bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. Tarbiyachi o‘z tajribasiga tayanib, bu o‘yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har xil rejalar, vazifalarni qiladi. Bularning hammasi bolalarning o‘z kuchiga ishonchini oshiradi, to‘ldiradi, ular bundan ma’naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik o‘yinni bolalarning bergan savollari, takliflari va tashabbuslariga qarab, o‘yin jarayonida kutilmaganda kengaytirish, uning mazmunini boyitish mumkin. O‘yinni belgilangan vaqtda boshlash va tugatish katta mahoratdir. O‘yinni tarbiyachi bolalarda o‘yinga qiziqish uyg‘otgan holda tugatishi kerak, toki bolalar shu o‘yinni yana davom ettirishni xohlasinlar. Didaktik o‘yinlar guruh xonasi, zal, maydoncha, o‘rmon, dala va boshqa joylarda o‘tkazilishi mumkin. Bu o‘yinning ta’sirchanligini, taassurotlarning har xilligini, bolalarning faolligini oshiradi. Shunday qilib, didaktik o‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish vositasi bo‘lib, uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.
Bolaga lug'atni kengaytirish va yangi nutq dizaynlarini kengaytirishga va yozishni rag'batlantiradigan yoki aytilganini rag'batlantirish yoki aytilgan kitoblarni ko'rib chiqadigan yangi nutq dizaynlarini o'zlashtiring. Yaxshi tinglovchi bo'ling. Bolani aytmoqchi bo'lgan narsani qilish uchun bering. O'zining so'zlarini talaffuz va tartibni tuzatmaslikka harakat qilmang, chunki O'zi oxiri, to'g'ri so'zni anglaydi. Bolaga gapirganda qaraydiganingizga ishonch hosil qiling. Shunday qilib, bola bilan har qanday harakat bilan eng muhimi, u bilan do'stona munosabat. Voyaga etganlardan nafaqat bolaga biron bir bilim, ko'nikma va ko'nikmalar berish, balki uning psixologik xavfsizlik, ishonch hissi ekanligini ta'minlash uchun ham talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berishda didaktik o‘yinlarni roli katta. Didaktik o‘yinlar maktabgacha ta’lim muassasasida maxsus dastur asosida olib boriladigan mashgulotlarni muvaffaqiyatli o’tkazishga, katta guruh bolalarini maktabdagi o’qish faoliyatiga tayyorlashga katta yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlari ichida xarakatli yoki qoidali o‘yinlar ham muhimdir. Chunki xarakatli o‘yinlar bolalarni jismoniy jixatdan chiniqtiradi, dadil, qo’rqmas, epchil bo’lishga undaydi. Bolalarga tashabbuskorlik, jamoaizm, burch xislarini o’stiradi. Bunga «Kim birinchi», «koptok», «oq quyoncha o’tiribdi», «yetib ol» o‘yinlari kiradi. Xarakatli o‘yinlar asosan sayr va jismoniy tarbiya mashgulotlarida utkaziladi. Drammalashtirilgan o‘yinlarni xam bolalar sevib o’ynaydilar. Bu o‘yinlar turli xil ertak va hikoyalar saxnaga kuyiladi, rollarni esa bevosita bolalarni o’zlari ijro etadilar. Masalan: «Qizil shapkacha», «Tormoq», «Sholg’om» drammali o‘yinlar bolalarni nutqi xayol va qobiliyatlarini tarkib toptiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlari orasida qurish-yasash o‘yinlari hammaga ma’lum bir maqsadga qaratilgan bo`ladi. O‘yin faoliyati bolalarni individual ravishda o’rganish imkonini beradi. Ayrim bolalar jamoa bo’lib o’ynashni yoqtiradilar bu psixologik bolani umumiy taraqqiyotiga ta’sir etadi. Shuning uchun tarbiyachilar jamoa o‘yinlarga tortishlari kerak. Bola psixikasining taraqqiy etishda o‘yinning roli beqiyosdir.
O‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning xulq-atvoriga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini tarkib toptirishga bog‘liq psixologik muammoni o‘rgangan Z.V.Manuylenkoning fikricha, biror maqsadga yo‘naltirilgan mashg‘ulotga nisbatan o‘yinda xulq ko‘nikmalarini oldindan vva osonroq egallashmumkin. Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o‘zining ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini o‘zi boshqarish ko‘nikmasi o‘yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida o‘yindagiga qaraganda yuqoriroq ko‘rsatkichga ham erishishlari ham mumkin.
Rus pedagogi A.S. Makarenko “Bola o‘yinda qanday bo‘lsa, o‘sib ulg‘aygach ishda ham ko‘pincha, ko‘p jixatdan shunday bo‘ladi” deb to‘g‘ri aytgan edi. A.M. Gorkiy “O‘yin bolalar yashayotgan va o‘zgartirishi ish lozim bo‘lgan dunyoni bilish yo‘lidir” deb bejiz aytmagan. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida – sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti –harakatlari va xulq-atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga etishiga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Bolaning aqliy o’sishi haqida fikr yuritilganda, shuni ham aytib otish kerakki narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash xolatidan kelib chiqib, sub’ekt o’yin paytida faol qapakat kilishga urinadi. Chunki u moddiy narsalarga asoslangan xarakat rejasidan tasavvur qilinayotgan, fikr yuritilayotgan jismlar moxiyatini aks ettiruvchi xarakat rejasiga o’tadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga xayoliy ko’rinishga o’tishida unga tayanch nuqtasi bo’lishi kerak, vaholanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini o’tovchi narsalarning aksariyatidan o’yinda bevosita, obyekt sifatida foydalaniladi. O‘yin faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar to’g’risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi xarakatning yaqqol narsa bilan bog’liq jixatini aks ettiradi. Yuqorida aytilganidek, narsa bilan o’yin xarakatlarining takomillashuvi xarakat shakli xususiyati, bosqichi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobida amalga oshiriladi. O‘yin xarakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy ko’rinishidagi mantiqan izchil yig’iq shaklga o’tishning asosini tashkil qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yin faoliyati bilan birga ta’limiy mashg‘ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy mashg‘ulotning asosiy mazmuni bolani atrof hayotdagi narsa va hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og‘zaki nutqni lug‘at boyligi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to‘g‘ri so‘zlashlikka o‘rgatish, bog‘lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo‘lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at qirqib yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilishi materiallar bilan ishlash, muzika va boshqa mazmundagi mashg‘ulotlar bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi. Keyinchalik bolaning hayotiga alohida faoliyat turi kirib keladi. Bu faoliyatni shunday turiki uning bevosita maqsadi yangi-yangi informatsiyalar, harakatlar va ish-harakatlari shakllarini o‘zgartirishdan iboratdir. Sub’ektning o‘z maqsadi o‘rganishdan iborat bo‘lgan mana shunday maxsus faoliyat ta’lim jarayonidir. Agar sizda turli o’lchamda kubiklar bo’lsa bolalar bilan quyidagi o’yinni o’ynash shunday qilingki bola o’zi qurayotgan minorasi mustahkam pishiq bo’lishi uchun paski g’shti yirik bo’lishi shartligini tushunish minora balandlashgan sari g’ishtchalari ham maydalashib borishi lozimligini anglagan bola o’z minorasini aynan shunday quradi. Unga minora qurish jarayonida har safar g’ishtchalarning eng yirigini olishni o’rgating. Ularni taqqoslash uchun bir-biriga qo’yib ko’rish kerak. Minorani haqiqiy gishtcha-kubiklardan qurib bo’lgach,karton g’ishtlardan ham shu tartibda yasashga o’tish mumkun. Agar bolaga qo’g’irchoq berib, u minoragacha yoki zinapoyaga qanday qilib ko’tarila olishni ko’rsatsangiz,bolaning qiziqishini yanada ortirgan bo’lasiz. Shuningdek bola shakllarini ketma-ket joylashtirish mohiyatini ham anglab oladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga borib o’rta guruh bolalariga “Minora quramiz” o’yinini o’ynatdim bolalar bu o’yin orqali ularning qiziqishlari juda ham ortdi. Bu o’yinda 8-ta bola o’ynashdi va o’yinda ular bir-birlariga nisbatan tezlik bilan bajarishga harakat qildilar. Keyin ular qurib bo’lgan minoralarga qo’llariga o’yinchoqlar olib kim tez olib borish o’yinni ham o’ynashdi. Ular bu o’yin orqali ham mehnat faoliyatini o’rganishadi, ham xotirasini mustahkamlashadi va ziyraklilik, tezkorlik hamda ilg’or harakatlilik hislatlarini o’zida mujassamlashadi. “Kamalakrang pufaklar” o`yini. Bolalar narsalarning rangiga e’tibor qilishni o’rganishlari uchun bir xil rangli narsalarni ajratishga o’rgatish maqsadida shu o’yinni taklif etish foydalidir. Buning uchun qalin qog’ozga 6-7 ta rangli tasmalarni yopishtirib qo’yish va rangli qog’ozdan doirachalar qirqib tayyorlash lozim. Tasmalar-ip, doirachalar –pufak bo’ladi.Bolaga pufaklarni ipga bog’lashni taklif eting, buni qanday qilish lozimligini ko’rsatib bering. Shundan so’ng, mustaqil ishlashlariga sharoit yaratish mumkin, faqat xatoga yo’l qo’ygan hollardagina yordamlashib turasiz.
O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanishini anglash hamda turli oyinlar tashkil qilish lozim. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga etishiga ta’sir ko‘rsatishda muhimligini anglash. Bolaning erta yoshi - bu shaxsning poydevori paydo bo'lganida, shaxsni rivojlantirishda juda mas'uliyat davridir. Maktabgacha bolalik - bu odamning shakllanishining qisqa, ammo muhim davridir. Shu yillarda bola atrofdagi hayotni dastlabki bilimlarga ega bo'ladi, bu odamlarga ma'lum bir munosabatni shakllantiradi, ishlashga, to'g'ri xatti-harakatlarning mahorati va odatlari rivojlantirilmoqda. Bolaga qarash va o'qishda katta roli - bolalik faoliyatining eng muhim turi. U bo'ladi, samarali vosita maktabgacha tarbiyachi shaxsining shaxsini, axloqiy - ixtiyoriy xususiyatlarini shakllantirish. Bolaning ma'naviy va jismoniy kuchlari rivojlanmoqda: uning diqqat, xayolot, intizom, intizom va boshqalarga, bolaning shaxsiy fazilatlari - do'stona do'stlik, gumanitar fanlar, insonlar ish, maqsadga muvofiqligi, faoliyat, tashkiliy ko'nikmalari, ish bilan aloqalarni shakllantirish, tadqiqotlar. Bu o'yinning maktabgacha tarbiyachining etakchi faoliyatini ko'rib chiqayotgan o'yinning ulkan o'quv imkoniyatlarini tushuntiradi. Mashhur o'qituvchi V. A. Suxomlinskiy shuni ta'kidladi "O'yin - bu juda katta yorug 'oyna, chunki bu juda katta yorug'lik oqimi, atrofdagi ruhiy olamga, atrof-muhit tushunchalariga quyiladi. O'yin - bu uchqundir, mo'minlik va qiziquvchanlik nurini rad etadi. " O'yin bor, in'ikos, fikrlash, xotirada va aqliy jarayonlarning uyg'un xususiyati rivojlanishiga yordam beradigan aqliy jarayonlar mavjud. O'ynagi, bolalar atrofdagi dunyoni bilishadi, atrof-muhit va makonning ranglarini, shakllarini, shakllarini, xususiyatlarini o'rganish, insoniy munosabatlarning xilma-xilligiga moslashish. Jismoniy tarbiya (ko'chma, estetik (musiqiy, aqliy (didaktik va uchastka) o'yinlarga mo'ljallangan o'yinlar mavjud. O'yin jarayonida bola jismoniy, aqliy va shaxsan rivojlanmoqda.