Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

6 
 
cəmiyyətlərdə pozğunluq yayan  xüsusiyyətlər  vulkanın  ağzından çıxan  lava axını 
kimi onun bütün məsamələrinə yayılır. 
İnsan ali məxluq olub, əmək qabiliyyəti ilə heyvanlardan fərqlənir. Bununsa 
nəticəsi  nemətlər  yaratmaqdır.  Bu  nemətlər  isə  tələbatları  ödəmək  üçün  istifadə 
edilir. 
İnsanın həyatı və fəaliyyəti sosial faktorun aparıcı rolu şəraitində bioloji və 
sosial  faktorların  birliyi  və  qarşılıqlı  təsiri  ilə  şərtlənir.  Çünki  təfəkkür,  nitq  və 
digərləri  adamlara  bioloji  irs  şəklində  çatdırılmır,  bütün  ömür  boyu  ərzində 
formalaşır.  İnsan  başqaları  ilə  birgə  fəaliyyət  və  ünsiyyət  nəticəsində  şəxsiyyətə 
çevrilir.  İnsan  öz  fəaliyyətinə  və  girdiyi  ünsiyyətə  davranışının  mühüm 
orientirlərini  daxil  edir,  hər  şeydə  onun  nə  etdiyini  yoxlayır.  Şəxsiyyətin  özəyi, 
dəyər – dünyagörüş istiqamətləri kimi çıxış edir, bunlar isə fərdin tərbiyə edilməsi 
və həyat təcrübəsi prosesində meydana gəlir. O, müxtəlif alternativlər və imkanlar 
arasında  şüurlu  surətdə  seçim  edir.  Bunun  hesabına  insan  öz  şəxsiyyətinin 
istiqamətini  müəyyən  edən  müvafiq  şərtlərdən  yuxarı  qalxmağa  və  öz 
hərəkətlərinin xarakterini dəyişdirməyə qadir olur. 
Şəxsiyyət  həm  də  açıq  və  şüurlu  fəaliyyət  subyekti  kimi  insanın  sosial 
təbiətini  əks  etdirmək  üçün  irəli  sürülən  anlayışdır.  İnsan  bəşər  nəslinin 
nümayəndəsi (Homo sapienc) olmaqla, cəmiyyətin bir hissəsi kimi fərddir. Fərd bir 
orqanizm kimi insanı ümumi xüsusiyyətləri vasitəsilə ifadə edir. Şəxsiyyət kimi isə 
insan öz daxilindəki sosial arakəsmələrin öhdəsindən də gəlməyi bacarır. 
Çox  vaxt  ələ  keçirdiyi  sosial  yüksəkliyə,  tutduğu  vəzifəyə  görə  adamlara 
əlçatmazlıq  qiyafəsi  geyindirilir,  onlar  bütləşdirilirlər.  Təəssüf  ki,  bəzən  mühit, 
ətrafdakıların az qala sitayişə bənzər münasibəti zülmkarları belə layiq olmadıqları 
səviyyəyə  qaldırır.  Tarixdə  elə  səfeh  adətlər  mövcud  olmuşdur  ki,  xalqlar  öz 
igidliyini  də  kralların  adına  yazmış,  saysız-hesabsız  qüsur  sahibi  olanları  az  qala 
bütə  çevirmişlər.  Avropada  ardı-arası  kəsilməyən  müharibələr  gedəndə,  daim 
vuruşan xalqın özü olsa da qələbə şərəfi krala çatırdı. Xalqın vergi şəklində ödədiyi 
pulu  kral  istədiyi  kimi  xərcləyirdi.  Xalqa  da  elə  bil  ki,  kralın  varlı  olması, 
dəbdəbəsi xoş gəlirdi. Xalqa qəpik qaytarılanda kral əliaçıq hesab edilirdi. Elə bil 
ki,  piqmeylərdən  düzəldilən  pyedestal  üzərində  kolossun  qaməti  ucalırdı. 
Bədbəxtlikdən,  həm  də  karlikin  xalq  adlanan  nəhəngdən  yüksək  olmaq  imkanı 
meydana  gəlir,  bunun  üçün  o,  yalnız  nəhəngin  çiyinləri  üzərinə  dırmaşmalıdır. 
Qəribəsi  odur  ki,  həmin  nəhəng  nəinki  bununla  razılaşır,  hətta  karlikin 
əzəmətindən vəcdə gəlir. Nə etmək olar, adamlar olduqca sadəlövh olurlar və hətta 
acı taleləri ilə də barışırlar.  
Bəzi hakimiyyət həvəskarları öz məqsədlərinə çatmaq üçün hər şeyə, hər cür 
əclaflığa belə əl atmağa hazırdır. Şekspir belələrini özünün “III Riçard” pyesindəki 
kral  III  Riçard  obrazında  ifşa  edir:  “Taxt-tac  üçün  niyə  andını  pozmayasan?  Bir 
gün  hökmranlıq  etmək  üçün  mən  onların  yüzünü  pozaram”.  Belələri  iezuitlərin 
“məqsəd vasitələrə haqq qazandırır” kredosundan istifadə etməyə üstünlük verirlər. 
Terrorun görkəmli təbliğatçısı S.Q.Neçayev deyirdi ki, “inqilabın zəfərinə kömək 
edən  hər  şey  əxlaqi  hesab  edilməlidir”.  Pozulmuş  cəmiyyətlərdə  yalançı 
qəhrəmanlar,  saxta  dahilər  çox  asanlıqla  meydana  gəlir  və  mikroorqanizmlər, 

---

7 
 
amyoblar kimi çoxalırlar. Cəmiyyətin tələbləri aşağı düşdükcə, ümumən zövqlər də 
korlanmağa üz tutur. A.S.Qriboyedovun “Ağıldan bəla” pyesində Skalozub deyirdi 
ki,  “Mən  feldfebelə  Volter  adını  verərəm”.  Böyük  filosofla  kapralı  ayırd  edə 
bilməyən  cəmiyyətlərdə  dəyərlərin  də  baş-ayaq  olması  heç  də  təəccüblü  deyildir. 
Həqiqi dahilər isə az qala cahil hesab edilməyə başlanır. Rusiya sinodunun ober-
prokuroru K.P.Pobedonostsev irticaya xidmət naminə dahi yazıçı L.N.Tolstoyu az 
qala təqib etmək istəyirdi.  
Avropada atlı heykəl monarxiyanın simvolu kimi yalnız krallara qoyulurdu. 
At,  əslində  belində  ağır  yükü  daşıdığına  görə,  xalq  demək  idi.  Lakin  bu  at  da 
tədricən  öz  şəklini  dəyişir,  bəzən  kiçilir  də,  axırda  isə  şirə  çevrilir.  Bu  vaxt 
gözlənilməz hadisə baş verir, o, atlını belindən atır. Şir atlını udur. Tarixə müraciət 
etsək,  bunu  1649-cu  il  İngiltərəsində,  1793-cü  il  Fransasında,  1917-ci  il 
Rusiyasında görə bilərik. 
Bəzən  mürgüləmiş  xalq  belə  çiynində  gəzdirdiyinin  buna  layiq  olmadığını 
anlamağa başladıqda, hansısa sirrli təkanın təsiri ilə oyanır, ona yük heyvanı kimi 
baxanı nəinki öz üzərindən atır, hətta onun cəzasını vermək fikrinə də düşür.  
Şəxsiyyətin  atributlarına  iradə,  sərbəstlik,  zəka  və  hisslər  daxildir.  İradə 
fəaliyyətin məqsədində və daxili cəhdlərdə seçim etmək xüsusiyyəti və bacarığıdır, 
bunlar isə onun icra edilməsi üçün vacibdir. İradə hansısa fiziki və ya emosional 
fəaliyyət deyildir və həm də həmişə heç də insanın sosial fəaliyyəti deyildir. Lakin 
elə  fəaliyyətdir  ki,  o,  həmişə  əxlaq  prinsiplərini  və  şəxsiyyət  normalarını  əks 
etdirir. İradə (hüquq) şəxsin öz hərəkətlərinə rəhbərlik etmək bacarığıdır. 
Hər  bir  şəxsiyyət  hisslərə  malik  olmaqla  yanaşı,  onları  cilovlamağı  da 
bacarmalıdır. Səbirsiz, ehtiyatsız adam  birinci növbədə özünə zərbə vurmuş olur. 
Viktor Hüqo özündən tez çıxan belələrini, bişiriləndə südün köpməsinə, daşmasına 
bənzədir. Süd köpəndə bircə damcı soyuq su onun köpünü yatırdır. Fransız dilində 
idioma  kimi  “s`emporter  comme  une  soupe  au  lait”  ifadəsi  hərfi  qaydada  “süd 
şorbası  kimi  qızışan”  mənasını  versə  də,  “tündməcazlıq”  kimi  işlədilir.  Dildən 
gələn bu ifadəyə böyük fransız yazıçısı belə izah vermişdir. 
Şəxsiyyət  özünün  həyat  tərzi,  insanlara  və  hadisələrə  münasibətilə  bir  növ 
qəhrəmanları andırırlar. “Qəhrəman” yunan dilində “ heros” sözü kimi işlədilir, bu 
sözdə həm ilahə Heranın adı əks olunmuşdur, həm də gədim hindlilərin dili olan 
sanskritdə  “ləyaqətli  insan”  deməkdir.  Buradan  belə  çıxır  ki,  qəhrəmanlar  kimi 
şəxsiyyətlər də daim ləyaqəti təcəssüm etməlidirlər 
Şəxsiyyət  düşdüyü  şəraitdən  asılı  olmayaraq  özünəməxsus  ləyaqətini  daim 
qoruyub  saxlamalıdır.  Onun  bəşəri  dəyərlərə  münasibəti  sınaq  anlarında  sınağa 
çəkilsə  də,  öz  möhkəmliyini  qoruyub  saxlamalıdır.  XIII  əsrdə  yaşayıb  yaratmış 
böyük  Şərq  şairi  Cəlaləddin  Rumi  şəxsiyyət  məsələsində  güzəştə  getməməklə, 
oriyentirləri  qələmə  alır:  “Şəfqət  və  mərhəmətdə  Günəş  kimi  ol!  Sadəlikdə  və 
yardım etmədə axar su kimi ol! Başqalarının qüsurunu örtməkdə gecə kimi ol! Ya 
göründüyün  kimi  ol,  ya  olduğun  kimi  görün”.  Həqiqətən  də,  şəxsiyyət  heç  vaxt 
maskaya ehtiyac duymamalıdır, baxmayaraq ki, latın dilində “persona” sözü həm 
“maska”,  “teatr  rolu”,  həm  də  “şəxsiyyət”,  “şəxs”  mənasını  verir,  ancaq 
“şəxsiyyət” sözünün mahiyyətində maska ilə heç bir əlaqə yoxdur. 

---